3. De boodschap aan Efeze (Openb. 2:1-7)

“Verloren Eerste Liefde”

Distinctieve kenmerken over de zeven kerken

Voordat we beginnen met de uiteenzetting van de boodschap aan Efeze, is het nuttig enkele van de onderscheidende en gemeenschappelijke kenmerken te overwegen die kunnen worden waargenomen in elk van de boodschappen aan de kerken van Klein-Azië, zoals we die vinden in Openbaring 2 en 3.

De selectie van deze specifieke kerken

Waarom zeven en waarom deze? Dit waren brieven aan zeven historische kerken ten tijde van Johannes’ schrijven. De brieven handelden elk over actuele omstandigheden van het kerkelijk leven in Johannes’ tijd. Maar omdat Gods Woord geschreven is aan het hele lichaam van Christus voor de hele geschiedenis, zijn ze ook representatief voor alle kerken, zowel in Johannes’ tijd als op elk moment in de geschiedenis van de kerk. Net zoals de brieven aan de Korinthiërs niet alleen betrekking hebben op de kerk te Korinthe, maar op alle kerken in verleden, heden en toekomst, zo hebben deze brieven dat ook. Redenen:

(1) Het feit dat er zeven zijn, maar slechts zeven vermeld. Hoewel er vele andere gemeenten bestonden en vele groter en bekender waren, werden alleen deze zeven uitgekozen. Zeven is het getal van voltooiing en er wordt gesuggereerd dat deze zeven perfect de omstandigheden vertegenwoordigen die kenmerkend zouden zijn voor verschillende kerken door de geschiedenis heen.

(2) Hoewel elke brief aan een specifieke kerk is geschreven, sluiten alle brieven af met de woorden “laat hem horen wat de Geest tot de gemeenten (pl.) zegt”. Elke boodschap is relevant voor alle gemeenten, niet alleen in de tijd van Johannes, maar ook voor de onze.

De toereikendheid van Christus

Het moet worden opgemerkt dat elke boodschap met zijn waarschuwing of raad of troost begint met de aandacht te vestigen op een of ander aspect van de majesteit en heerlijkheid van Christus wat betreft Zijn persoon en werk zoals dat in het visioen van hoofdstuk één wordt geopenbaard. Maar het is veelbetekenend dat dit altijd op de een of andere manier verband houdt met de noden, problemen en omstandigheden binnen de plaatselijke gemeente. Dit dient om te benadrukken hoe Jezus Christus volmaakt voorziet in onze behoefte, en de bron is van onze kracht. Alle problemen en noden van de gemeente worden in Jezus Christus vervuld. Hij en Hij alleen is het ANTWOORD op onze behoeften en de OPLOSSING voor onze problemen. Let op:

(1) Christus is de Auteur van elke boodschap: het is een speciaal woord van Hem.

(2) Christus is het Antwoord voor ons elk probleem: Hij is onze behoefte en oplossing.

(3) Christus is de Autoriteit voor ons leven: wij zijn allen aan Hem verantwoording schuldig.

De alwetendheid van Christus

Elke brief begint met een verklaring van de alwetendheid van de Heer, zoals “Ik ken uw werken of daden” (vgl. 2:2, 9, 13, 19; 3:1, 8, en 15). Hoe ontzagwekkend is dit en hoe voorzichtig zou dit ons moeten maken. Dit moet ons voorzichtig maken om door de Geest te wandelen, want het is Christus zelf, wiens onderzoekende ogen, als een vuurvlam, onze werken beproeven. En toch, hoe troostrijk, want er is geen probleem en geen omstandigheid waarmee wij geconfronteerd worden, die Hij niet kent of waarover Hij Zich niet bekommert.

Onze vatbaarheid voor plaatselijke omstandigheden

In elke brief aan de gemeenten is er een uniek verband tussen de problemen waarmee zij werden geconfronteerd en de bijzondere aard en het karakter van de omgeving waarin zij leefden. Het zijn deze omstandigheden die bijzondere verzoekingen, beproevingen en problemen opleverden.

Hoofdstukken 2 en 3 bevatten zeven boodschappen die voor ons vandaag uiterst praktisch zijn, zowel op persoonlijk als op bedrijfsniveau. Voor het grootste deel bevat elke brief zes onderdelen:

1. Een verwijzing naar de stad of vergadering, de bestemming van de brief

2. Een beschrijving van Christus, de Auteur en Antwoord

3. Een Aanprijzing of Goedkeuring

4. Een Veroordeling of de Kwaal

5. Een raad of vermaning

6. Een uitdaging en een verzekering

Laten we nu eens kijken naar de gemeente te Efeze en het probleem van de verlaten eerste liefde in de verzen 1-7.

De stad en de vergadering (2:1a)

Efeze was gelegen bij de monding van de rivier de Cayster op slechts drie mijl van de kust. Het werd de hoofdstad van Klein-Azië, was door snelwegen verbonden met het binnenland van Azië en al haar voornaamste steden, en werd een groot handelscentrum. Efeze was door de keizer een vrije stad geworden en kreeg de titel “Opperste Metropool van Azië”. Het bevatte ook een van de zeven wereldwonderen uit de oudheid, de tempel van Diana, en was een centrum van mystieke cultusverering. “De tempel was 425 voet lang, 220 voet breed en 60 voet hoog, met grote openslaande deuren en 127 marmeren pilaren, sommige bedekt met goud. De verering van Diana was ‘religieuze immoraliteit’ op zijn ergst. “36

De gemeente van Efeze werd door Paulus gesticht op zijn derde zendingsreis (lees Handelingen 19-20), en het was vanuit deze gemeente dat Paulus de oudsten van Efeze opriep om hem te Miletus te ontmoeten toen hij op weg was naar Jeruzalem (Handelingen 20:16 e.v.). Daarna werd Efeze de woonplaats van de apostel Johannes voor en na zijn ballingschap, maar tegenwoordig staat daar geen kerk meer. Velen geloven dat deze kerk wel eens het apostolische tijdperk zou kunnen vertegenwoordigen in zijn morele en leerstellige zuiverheid.

De Auteur en het Antwoord (2:1b)

“Degene die de zeven sterren vasthoudt.” Dit is een noot van waarschuwing en troost. Het benadrukt Christus’ autoriteit, controle, bezit en voorziening voor de boodschappers van de plaatselijke kerken die de verantwoordelijkheid hebben Gods Woord te leiden en te onderwijzen. Zij zijn in de hand van de verrezen Heiland aan wie alle gezag in hemel en op aarde is gegeven (Matt. 28:18). Als degene die hen vasthoudt, zal Hij hen voorzien, beschermen en in staat stellen voor hun bediening. Maar dit benadrukt ook de noodzaak voor de boodschapper om zowel onderdanig aan als afhankelijk van zijn Heer te zijn voor alles wat nodig is voor zijn bediening.

“Degene die wandelt tussen de zeven kandelaren.” “Die wandelt.” In het visioen van het eerste hoofdstuk staat Hij klaarblijkelijk, maar hier zien we niet alleen Christus’ voortdurende aanwezigheid in ons midden, maar ook Zijn actieve bediening. In die bediening onderzoekt Hij ons op de kwaliteit van onze productie, voorziet Hij in onze behoeften, en is Hij altijd beschikbaar voor ons om te dienen en gemeenschap te hebben. Onze behoefte is om beschikbaar te zijn voor Hem! Dit is ook een noot van waarschuwing en troost.

De aanprijzing of goedkeuring (2:2-3)

De kennis van de Heer

De openingswoorden van vers 2, “Ik weet,” dienen om Christus’ alwetendheid, belangstelling en evaluatie van de werken, het leven en de activiteit van de gemeente te benadrukken. Niets ontgaat Hem, niets! Vergelijk 1 Korintiërs 3:12f; 2 Korintiërs 5:9-10; Psalm 139:1-12.

Hun werken

“Daden” is het zelfstandig naamwoord, erga, het meervoud van ergon, en verwijst naar “een daad of actie of taak (dit was een actieve kerk), naar beroepsmatige of officiële activiteit of dienst (laat zien dat Christus op de hoogte was van hun officiële bedieningen en dienst, d.w.z, ouderling, diaken, leraar, hulp, enz.), en van prestaties, verwezenlijkingen (Christus wist wat zij namens Hem hadden gedaan). Vergelijk 1 Korinthe 15:51.

“Zwoegen” is kopos, en verwees naar een zwoegen of arbeid tot op het punt van vermoeidheid. Het benadrukt de diepte en de mate van hun arbeid voor de Heer. Vergelijk Kolossenzen 1:29-2:1.

“Volharding” is Jupomenw, van Jupo dat “onder” betekent en menw dat “blijven” betekent. Het verwijst naar de capaciteit of het vermogen om vol te houden, om onder druk of pijn te blijven gedurende een lange tijd. Het kijkt naar uithoudingsvermogen. Vergelijk Jakobus 1:2-4. Dit woord benadrukt de omvang van hun arbeid, terwijl “zwoegen”, kopos, de mate benadrukt. Vers 3 gaat hier verder op in.

Hun morele en leerstellige zuiverheid

“Dat gij de boze mensen niet kunt verdragen.” “Verdragen” is het Griekse bastazw, “dragen, dragen als een last,” en dan, “verdragen,” “tolereren.” Vergelijk nu Galaten 6:1-5. Echter, wanneer mensen weigeren te reageren op het Woord en persoonlijke berisping, komt er een tijd dat gelovigen hun daden niet langer moeten tolereren en de noodzakelijke stappen moeten nemen zoals beschreven in het Woord. Punt: De Efezische kerk had geweigerd om afvalligheid en immoraliteit in de kerk toe te laten. Zij oefenden de kerkelijke tucht uit toen de mensen weigerden gehoor te geven aan Gods Woord (Matt. 18,15-18; 2 Kor. 6,14-7,1; 2 Thess. 3,6-15; 1 Tim. 5:19-20; Titus 3:10-11).

Hun geestelijk onderscheidingsvermogen

“En hebben op de proef gesteld …” peirazw, “bewijzen, beproeven, bewijzen”. Zij herinnerden zich het woord van de apostelen over valse leraren (Handelingen 20:20-31; Judas 17-18). Er zijn drie belangrijke gebieden om te testen: (1) de boodschap en het leerstellig geloof (1 Joh. 4:1-2); (2) de manier van leven (1 Joh. 3:10; 4:8; Judas; Matt. 7:15f); (3) het publiek, tot wie richten zij zich? (1 Joh. 4:5-6).

Vers 3 vat hun volharding samen. Zij verdroegen. Ze waren niet moe geworden, maar de dingen waren niet zoals ze moesten zijn. Efeze was orthodox in theologie, praktijk en dienst, maar er ontbrak iets dat, als het niet gecorrigeerd werd, hun lichtdragend vermogen zou ruïneren. Dit wordt dan gevolgd door een veroordeling. Een sleutel tot hun probleem kan worden waargenomen door de daden, arbeid en volharding hier te vergelijken met die van de gemeente te Thessalonica (1 Thess. 1:3) waar dezelfde Griekse woorden worden gebruikt, alleen moeten we de begeleidende zinnen opmerken-werk van geloof, arbeid van liefde, en volharding van hoop. Geloof, liefde en hoop waren de bronnen van het werk, de arbeid en de volharding. Dit benadrukte de productie vanuit een vitaal geestelijk leven.

De veroordeling of kwaal (2:4)

“De eerste liefde verlaten.” Het woord “verlaten” is het Griekse woord afihmi, “verlaten, in de steek laten, weggaan.” Het benadrukt een daad waar men persoonlijk verantwoordelijk voor is. Dit is geen VERLOREN LIEFDE, maar VERLIEDEN LIEFDE en wijst op drie specifieke problemen: (a) zij hadden zich verwijderd van hun oorspronkelijke positie van toewijding en vurigheid voor de Heiland door een geleidelijk vertrek (Hebr. 3:7f); (b) zij gingen de dienst voor de Heer boven de liefde, toewijding en gemeenschap met Hem stellen (denk aan 1 Tessalonicenzen 1:3 en vergelijk Spreuken 4:23); (c) hun werk werd geleidelijk louter mechanisch, datgene wat zij moesten doen, maar de Heiland wil dat het het resultaat is van het blijvende leven, het resultaat van een intieme wandel met Hem door de Geest van God (Joh. 15:1-7; Gal. 5:1-5, 16-26; Ef. 5:18).

Maar de Man in het midden van de kerken zag wat er ontbrak: zij hadden hun eerste liefde verlaten (niet “verloren”) (Jer. 2:2). De plaatselijke kerk is Christus toegewijd (2Kor.11,2), maar er is altijd het gevaar dat die liefde koud wordt. Net als Martha kunnen wij het zo druk hebben met werken voor Christus, dat wij geen tijd hebben om Hem lief te hebben (Luc.10,38-42). Christus is meer bezorgd over wat wij met Hem doen dan voor Hem. Arbeid is geen vervanging voor liefde. Voor het publiek was de Efezische kerk succesvol; voor Christus was zij gevallen.37

Toen de Heer voor het eerst de twaalf discipelen aanstelde, is het veelbetekenend dat Marcus ons vertelt dat Jezus hen aanstelde voor twee hoofddoelen die in de Griekse tekst worden afgebakend door twee Jina-doelclausules: (a) om bij Hem te zijn en (b) om hen uit te zenden om te prediken en demonen uit te drijven, en de volgorde hier is zeer belangrijk. De eerste orde van Zijn aanstelling was hun gemeenschap, het zijn met de Here Jezus, en hun bediening in de wereld was het product van die gemeenschap als wortel tot vrucht of bekwaamheid tot activiteit.

Met dit in gedachten komen we tot de liefdevolle raad en vermaning van de Heer.

De raad of vermaning (2:5a, b)

De gemeente te Efeze was naar alle uiterlijke schijn een zeer geestelijke gemeente, want het was zeker een gemeente die zeer actief was in het werk van God. Zij zwoegden voor de Heer, verdroegen veel, waren leerstellig gezond, en namen krachtig stelling tegen de daden van de Nicolaieten (vss.2-3, 6). Toch was er iets mis. Zij maakten zich schuldig aan een zonde die soms moeilijk te ontdekken is. Maar de Heer, die onze harten net zo goed kent als onze uiterlijke daden, raadt Efeze aan drie dingen te doen die dringend nodig waren om hun nabijheid en wandel met de Heiland te herstellen, anders zouden zij hun getuigenis verliezen. Deze boodschap bevat een zeer belangrijke les voor Gods volk in elke periode van de geschiedenis, maar de boodschap hier is bijzonder belangrijk voor onze prestatiegerichte samenleving. Het is de waarschuwing dat, als we niet altijd even voorzichtig zijn, we onze geestelijke vitaliteit kunnen verliezen, het blijvende levensprincipe waarbij we leven en dienen vanuit ons bewustzijn van Hem, en afglijden naar louter orthodoxe routine. Iemand heeft terecht gezegd dat een routine kan worden als een sleur die niets meer kan zijn dan een graf waarvan de uiteinden zijn uitgeklopt.

De drie dingen die zij nodig hadden:

(1) Herinneren. Dit is een oproep om na te denken, om terug te gaan en het verleden te herinneren. De Heiland zegt, “herinner je hoe het vroeger was in je relatie met Mij.” Ongetwijfeld is het proces van terugkijken ook een oproep om iemands ware toestand te erkennen. We kunnen niet goed zonde belijden als we niet duidelijk zien wat de zonde is. Heeft ons christelijk leven iets van zijn opwinding en vreugde verloren? Vinden wij ons christelijk werk saai en eentonig, zelfs een beetje eentonig? Hebben wij de vreugde aan de Heer verloren? Zo ja, dan is dat omdat wij de positie van toewijding en bezigheid met Christus hebben verlaten.

“Zijn gevallen” is de volmaakte tijd in het Grieks. Het ziet op een voltooide handeling met bestaande resultaten, een toestand, en niet een proces. Wij zijn in een gevallen toestand (zijn uit gemeenschap) en werken in de energie van het vlees wanneer wij ons verwijderen of ophouden te werken uit een toestand van liefde en toewijding die voortkomt uit persoonlijke gemeenschap of een wandel van geloof met de Here Jezus.

(2) Bekeer u. Bekeren is het Griekse woord, metanoew. Dit woord betekent het verstand of het doel veranderen, iemands besluit veranderen. Het betekent dat men erkent dat zijn vroegere beslissing, mening of toestand verkeerd was, en dat men in de plaats daarvan een nieuwe en juiste weg aanvaardt en bewandelt. Het werkwoord staat in het Grieks in de aoristentijd, wat kan duiden op een eenmalige, beslissende handeling. Berouw omvat het belijden van zonde met het oog op het stoppen van het slechte gedrag zodat het vervangen kan worden door wat goed was.

(3) Herhaal. “Doe de daden die je in het begin deed.” Dit is geen oproep tot meer christelijke dienst of tot hernieuwde christelijke activiteit. Daarvan hadden zij genoeg. Wat bedoelt de Heer dan en hoe is dit op ons van toepassing?

“Eerste” is prwtos wat betekent “eerste in tijd, plaats of rang”. Het kijkt duidelijk terug naar het begin van het leven van een christen, maar zou het niet die daden kunnen omvatten die het eerst in het leven van een gelovige zouden moeten zijn en het belangrijkst zijn vanwege wat ze betekenen voor ons, voor God, en onze gemeenschap met Hem?

Dus, wat zijn de eerste daden? Johannes zegt het niet, maar in het licht van de bovenstaande passages omvatten zij de basistechnieken en disciplines van gemeenschap en het blijven in de Heer. Het zou zaken omvatten als eerlijke belijdenis van zonde, gebed, Bijbelstudie, lezen, meditatie, memoriseren, gemeenschap met gelovigen, bezig zijn met Christus en ons hele leven opnieuw op Hem richten, het geloofsrustleven, afrekening over onze positie in Christus, enz. (vgl. Markus 3:14; 6:30-32; Johannes 15:4-8; Ps. 119).

Het alternatief – de verwijdering (2:5c)

Het verwijderen van hun kandelaar of getuigenis is het alternatief. Onze Heer was en is aan het zeggen, doe de bovenstaande drie of anders zul je je lichtdragend vermogen verliezen. Verlaten liefde betekent verloren licht. De kerk van Efeze staat vandaag niet meer overeind. Haar licht is niet alleen gedimd, maar volledig gedoofd.

Een tweede lofprijzing of goedkeuring (2:6)

Zij haatten de daden der Nicolaieten. Geleerden verschillen van mening over hun begrip van deze groep. Sommigen denken dat zij de volgelingen van Nicolaas waren volgens de vroege kerkvaders (vgl. Handelingen 6:5). Omdat hun ketterij in verband lijkt te worden gebracht met de leer van Balaam in 2:14-15, geloven sommigen dat dit een antinomiaanse sekte was die voorstander was van vrijheid in zaken van christelijk gedrag, waaronder vrije liefde. Anderen geloven, gebaseerd op de etymologie van het woord dat kan betekenen: “iemand die de leken regeert” of “leken-overwinnaar”, dat het een dwaling was die de geestelijkheid boven de leken verheft. Hoe dan ook, de kerk van Efeze nam een krachtig standpunt in tegen de ketterij en wordt daarvoor door de Heer geprezen. Merk op dat wat in Efeze slechts een kwestie van daden was, in Pergamum een aanvaarde leer werd, omdat zij werd getolereerd. Een belangrijke les. Als we onze praktijken niet corrigeren door het Woord, zullen ze tradities worden die de doctrines worden van mensen die het Woord van God teniet doen.

De oproep of het beroep (2:7a)

Een laatste vermaning (2:7a). “Wie een oor heeft, die hore, wat de Geest tot de gemeenten zegt.” Dit is een liefdevolle oproep om te horen wat de Heilige Geest onderwijst in deze zeven boodschappen. Let op de verandering van een oproep aan het individu, “wie een oor heeft,” naar het meervoud, “wat de Geest tot de gemeenten zegt.” Deze verandering verbreedt de aantrekkingskracht van elke boodschap tot alle gemeenten, omdat de boodschappen representatief zijn en op ons allen van toepassing. Hier roept de Geest van God, die de Geest der waarheid is en de auteur en leraar van de Schrift, ons op om onze openheid te evalueren om te reageren op de dingen die in deze boodschappen geleerd en toegepast moeten worden.

De zekerheid of verzekering (2:7b)

Elke boodschap van Openbaring 2 en 3 sluit af met een belofte aan de overwinnaar, maar er is veel onenigheid over de betekenis van de beloften aan de overwinnaar. “Overwinnen” is de nikaw, “overwinnen, zegevieren, triomferen, overwinnen.” Maar de vraag is hoe we deze beloften aan hen die overwinnen precies moeten verstaan? Dit is waar de onenigheid bestaat. Er zijn vier primaire visies op deze passages:

(1) De verlies van verlossing visie: De beloften zijn geschreven aan gelovigen om hen aan te moedigen te overwinnen, opdat zij hun redding niet verliezen. Als zij niet overwinnen, verliezen zij hun redding.

(2) De uiteindelijke triomf van het geloof of de volharding van de heiligen: Volgens deze opvatting volharden en overwinnen alle oprechte gelovigen de wereld door godvruchtig en gehoorzaam te leven. Overwinnen staat gelijk aan trouw of gehoorzaamheid, wat de echtheid van de verlossing bewijst.

(3) De mening van alle gelovigen: Volgens deze opvatting worden alle gelovigen overwinnaars op het moment dat zij in Jezus Christus geloven. Het geloof zelf overwint de wereld: “Wie is het die de wereld overwint, dan hij die gelooft dat Jezus de Zoon van God is? (1 Johannes 5:5). Geloof, niet trouw, staat in dit standpunt voorop.

(4) De beloningsopvatting: Volgens deze opvatting zijn de passages over overwinnaars beloften van beloningen die aan gelovigen worden gegeven om hen aan te moedigen trouw te zijn door de beproevingen en verzoekingen van het leven te overwinnen door geloof in hun nieuwe leven in Christus.

Voor een bespreking van de verschillende opvattingen en enkele van de betrokken kwesties, zie Bijlage 3.

De belofte aangaande de boom des levens: “Wie overwint, zal ik geven te eten van de boom des levens, die in het paradijs Gods is” (Openb. 2:7b).

“Paradijs”, paradeisos, is een Perzisch woord dat “een lustpark, of tuin” betekent. De Septuagint gebruikt het om de Hof van Eden te vertalen in Genesis 2:8-10. Voor de oosterse geest betekende het de som van gelukzaligheid. Christus, als de “laatste Adam”, is de hersteller van het verloren paradijs zoals duidelijk wordt gezien in Openbaring 22:1-4, en 14.

Maar hoe zit het met “de boom des levens”? Ten eerste, de boom des levens is letterlijk. Het is niet slechts een symbool voor het eeuwige leven of voor de persoon van Christus. In Openbaring 21:1-22:5 beschrijft Johannes de eeuwige staat die de nieuwe hemel en de nieuwe aarde met het nieuwe Jeruzalem omvat, een letterlijke plaats met zo’n 25 verzen gewijd aan de beschrijving ervan. Het is geen symbool.

Ten tweede, het is waarschijnlijk niet één boom, maar een verzamelnaam die verwijst naar een hele rij bomen die staan tussen de rivier en de laan die in Openbaring 22 wordt beschreven. Dit is allemaal een deel van het prachtige park of paradijs van God.

Ten derde, recht hebben op de boom des levens staat niet gelijk aan verlossing, noch is het noodzakelijk voor de instandhouding van het leven. Waarom? Omdat het bezit van het eeuwige leven en de handhaving van het eeuwige leven voortkomt uit het bezit van Jezus Christus, die ons eeuwige leven is. Alle gelovigen bezitten het eeuwige leven op het moment dat zij in Christus geloven (Johannes 3:16). Bovendien wordt het eeuwige leven, als Gods geschenk aan hen die geloven, nooit onderhouden door wat wij doen. Vergelijk 1 Johannes 5:11-12; Johannes 1:12; 3:16, 18, 36; 5:24; 6:47; 11:25, 26; 20:31; 17:3.

Vierde, de boom des levens, moet dus een soort superlatieve ervaring en zegen bieden, hoewel de details ons eenvoudigweg niet worden uitgelegd. Het wordt met een zekere vaagheid gelaten, maar in 2 Korintiërs 12:4 lezen we dat Paulus, toen hij in het paradijs werd opgenomen, onuitsprekelijke woorden hoorde, die een mens niet mag spreken. Hodges schrijft: “De vaagheid rond de belofte van de boom des levens is een voorbeeld van de opzettelijke onuitgesprokenheid van de beloningen die worden genoemd. Bijna alle andere beloften hebben iets van hetzelfde ongedefinieerde, maar numineuze, karakter. “38

Het is eenvoudigweg een speciale beloning voor hen die overwinnen door een wandel van geloof die resulteert in trouw; het is een speciale beloning van speciale zegen die op de een of andere manier de zegeningen van het paradijs zal verrijken. Ik moet denken aan de woorden van Paulus in 1 Korintiërs 15:58 die beloven:

Daarom, mijn geliefde broeders, wees standvastig, onwankelbaar, altijd volhardend in het werk des Heren, wetende dat uw zwoegen niet tevergeefs is in de Here.

36 Warren W. Wiersbe, Wiersbe’s Expository Outlines on the New Testament, Victor Books, elektronische uitgave.

37 Wiersbe.

38 Zane C. Hodges, The Gospel Under Siege, Redencion Viva, Dallas, TX, 1982, p. 118.