Donatello, Gattamelata, 1445-53, brons
Donatello had vele jaren in Florence gewerkt voordat hij uiteindelijk naar Noord-Italië verhuisde en wel naar de stad Padua, die in die tijd onder Venetiaans bestuur stond. Hij werkte er meer dan tien jaar, en in die tijd verwierf hij een grote aanhang. Hij zou een belangrijke invloed hebben op de schilder- en beeldhouwkunst in de regio.
Een van de grote werken die Donatello in Padua maakte was de Gattamelata, waarvan de naam “honingkat” betekent. Deze grappig klinkende naam was de bijnaam van Erasmo da Narni, een condottiere (huurling) die voor Venetië vocht en de afgebeelde persoon is die het paard berijdt. Normaal gesproken mochten ruiterstandbeelden wettelijk alleen heersers afbeelden, en dat was Erasmo niet. Het is daarom waarschijnlijk dat de Venetiaanse Senaat toestemming moest geven voor de creatie van dit werk door een uitzondering te maken op zijn regel.
De stad Padua wilde Erasmo eren na zijn dood, en deed dat door dit ruiterstandbeeld van hem te plaatsen voor de belangrijkste kerk van de stad. Hoewel ruiterstandbeelden van dit type ons tegenwoordig misschien niet opmerkelijk lijken, was het in het midden van de vijftiende eeuw in die tijd belangrijk vanwege het naturalisme en de manier waarop het rivaliseerde met beeldhouwwerk uit de oudheid. Hoewel er door de eeuwen heen enkele andere ruiterwerken waren uitgevoerd, was er geen zoals dit. Volgens Vasari werd het werk vergeleken met antieke beeldhouwkunst tijdens de Renaissance. Hij schreef dat Donatello “zich zo’n meester toonde in de verhoudingen en de voortreffelijkheid van zo’n groot afgietsel, dat hij werkelijk de vergelijking kan doorstaan met enig antiek ambachtsman in beweging, ontwerp, kunst, verhouding en ijver, waardoor het niet alleen allen verbaasde die het toen zagen, maar ook nu nog ieder die het ziet.”
Het beeld staat op een ellipsvormige sokkel, en Erasmo is gekleed in militaire uitrusting – hij draagt een harnas en heeft zijn zwaard aan zijn zijde. Zijn lichaam is in natuurlijke verhouding tot zijn paard (iets wat niet altijd het geval is bij andere ruiterstandbeelden), wat erop wijst dat Donatello hier een hoog niveau van naturalisme trachtte te bereiken. Erasmo is niet afgebeeld als een godheid, maar in plaats daarvan als iemand die intelligentie, moed en zelfvertrouwen uitstraalt – een nogal triomfantelijke figuur die rijdt op een paard met zijn hoef op een bol, een symbool van macht.
Ruiterstandbeeld van Marcus Aurelius, ca. 175 na Chr.
Over het geheel genomen is dit een werk dat doet denken aan een beroemd antiek ruiterstandbeeld dat keizer Marcus Aurelius voorstelt. Maar terwijl dat beeld een almachtige figuur eerde, eert deze figuur iemand die niet regeerde, maar alleen werkte namens een burgerlijk gezag. Donatello (en degenen die de opdracht gaven voor het werk) keken naar de oudheid om deze vorm van monumentale beeldhouwkunst nieuw leven in te blazen, maar de verheerlijking van iemand van een lagere rang lijkt meer in overeenstemming met de hedendaagse humanistische praktijken van het eren van individuele prestaties.
Donatello ontving lof voor zijn werk in Padua, maar in plaats van dat hij daar wilde blijven, had het juist een averechts effect op hem en maakte het dat hij weg wilde. Vasari zegt dat hij “vastbesloten was terug te keren naar Florence, zeggende dat als hij nog langer in Padua zou blijven, hij alles zou vergeten wat hij wist, daar hij door iedereen zo geprezen werd, en dat hij blij was terug te keren naar zijn eigen land, waar hij niets anders zou krijgen dan afkeuring, omdat zulke afkeuring hem zou aansporen om te studeren en hem in staat zou stellen een grotere glorie te bereiken.” Voor Donatello kwam de motivatie om grootheid te bereiken meer tot stand door kritiek dan door lof.