De dood van Franjo Tudjman, de eerste president van onafhankelijk Kroatië, op 77-jarige leeftijd aan maagkanker en een reeks chirurgische complicaties, kwam aan het eind van de tweede ambtstermijn van de autoritaire leider als staatshoofd. Zijn vertrek stort zijn jonge, verzwakte land – en de Balkan in ruimere zin – in een nieuwe golf van gevaarlijke onzekerheid.
Gezien vanuit het gezichtspunt van de late jaren negentig, ontpopte Tudjman, de nationale vaderfiguur, zich als de onwaarschijnlijke en onverwachte overwinnaar van de Joegoslavische opvolgingsoorlogen van 1991-99, het ergste bloedbad dat Europa sinds de nazi’s heeft gekend.
Als overtuigd communist in zijn jonge jaren ontwikkelde Tudjman zich tot een fervent Kroatisch nationalist, die in communistisch Joegoslavië twee gevangenisstraffen uitzat voor zijn ketterij. Samen met zijn tegenhanger – sommigen zeggen spiegelbeeld – in Belgrado, president Slobodan Milosevic van Servië, leidde en exploiteerde hij de golf van nationalistische gevoelens die zich eind jaren tachtig meester maakte van de strijdende partijen in Joegoslavië en die een centrale rol speelde bij de bloedige opsplitsing van Joegoslavië en Bosnië.
Tijdens vier jaar van militaire tegenslagen en wat tot 1995 politiek geknoei leek, zat Tudjman twee rampzalige oorlogen voor. Deze brachten Kroatië internationale erkenning van zijn onafhankelijkheid, maar lieten het land verlamd en verdeeld achter door Servische rebellen, terwijl Tudjman’s ambities in Bosnië werden gedwarsboomd door Bosnische moslim nederlagen op zijn nationalistische volmachten.
Maar de plotselinge en spectaculaire reeks militaire nederlagen tegen de Serviërs in Kroatië en Bosnië binnen een paar maanden na mei 1995, die de weg vrijmaakte voor de door Amerika tot stand gebrachte vrede in Bosnië, liet Tudjman er triomfantelijk uitzien. Hij genoot van de overwinningen, zowel op de tennisbaan, bij de stembus als op het slagveld. Hij was een scherpzinnig en vastberaden onderhandelaar, maar ook ongewoon openhartig over zijn plannen en vooroordelen.
Op een heldere ochtend in januari 1991, zes maanden voor het uitbreken van de oorlogen en minder dan een jaar nadat hij president was geworden, ontving hij mij in de kleedkamer van zijn tennisbaan in de buitenwijken van Zagreb. Tudjman had net een dubbelspel gewonnen. Er heerste een opgewekte stemming met ’s morgens vroeg champagne uit een krat. Stipe Mesic, de toenmalige president van Joegoslavië, verschool zich in een hoekje buiten de kleedkamer, door Tudjman verbannen omdat Mesic een kettingroker was. Mesic, toen een naaste medewerker, brak later met Tudjman toen hij zag dat de dogmatische leider er niet in slaagde het Kroatische nationale belang te begrijpen, vooral door de gemeenschappelijke zaak met Milosevic in het streven Bosnië op te delen.
Terwijl een vloot BMW’s en een team van Franse vechtsport-experts in zwarte jumpsuits buiten wachtten, onthulde Tudjman zijn ideale visie voor Joegoslavië. Het land, zo lachte hij, zou worden gereorganiseerd volgens de lijnen die het laatst in 1939 waren uitgeprobeerd, toen de Serviërs en Kroaten een akkoord bereikten om Joegoslavië om te vormen tot Groot-Kroatië en Groot-Servië. Dat betekende natuurlijk dat Bosnië van de kaart zou worden geveegd, waarbij Zagreb en Belgrado het onder elkaar zouden verdelen.
De moslims van Bosnië zouden misschien niet erg enthousiast zijn over het idee, maar Tudjman had niets dan minachting voor hen, ervan overtuigd dat het slechts afvallige katholieken en laffe Kroaten waren, die hem uiteindelijk dankbaar zouden komen zijn. Twee maanden later besprak hij het plan met Milosevic tijdens een geheime bijeenkomst in een jachthuis bij de Servisch-Kroatische grens.
In die dagen was de lunch in het presidentieel paleis een rijke stamppot van Midden-Europese en Balkankitsch – slecht, zwaar eten waar je van in slaap viel, vergezeld van een gevolg van volgelingen en bezoekers die de president streelden en vleiden. Tudjman blafte bevelen, gromde afkeurend en onderbrak iedereen die aan het woord was. Hij zou zichzelf later geen dienst bewijzen door de onbeleefdheid te herhalen bij verschillende Amerikaanse staatssecretarissen.
Hij was een gemakkelijke figuur om de draak mee te steken. Maar tegen eind 1995, lachte hij het laatst. In mei van dat jaar verpletterden zijn troepen de Servische rebellen in Midden-Kroatië. In een bliksemcampagne in augustus daaropvolgend heroverde hij het centrum van de opstandelingen, Knin, in het zuidwesten. De Kroaten, in een ongemakkelijke en grillige alliantie met de Bosnische moslims, veegden vervolgens ook de Serviërs weg uit grote delen van West- en Centraal-Bosnië.
Het resultaat is een onafhankelijk Kroatië van 4,5 miljoen inwoners, gezuiverd van zijn 600.000 man sterke Servische minderheid, vrijwel territoriaal intact en met Tudjman’s nationalistische erfgenamen die ook de controle hebben over delen van West-Bosnië-Herzegovina en deze de facto in Groot-Kroatië hebben opgenomen.
Net als de overleden Joegoslavische dictator Josip Broz Tito, die Tudjman in zijn laatste jaren steeds meer probeerde te evenaren, kwam de president uit het glooiende, heuvelachtige land ten noorden van Zagreb, bekend als Zagorje. Zijn moeder stierf toen hij zeven was. Hij was net 19 geworden toen de nazi’s en de Italianen in 1941 Joegoslavië bezetten en steun gaven aan de oprichting van de wrede Ustashe-staat die Kroatië en Bosnië omvatte. Tudjman sloot zich, samen met zijn vader, aan bij het prille partizanenverzet onder leiding van Tito, dat tegen de Duitsers en de Ustashe streed. Hij klom snel op in de gelederen, vooral door zijn politieke toewijding aan het communisme.
Een jaar na het einde van de oorlog werden zijn vader en zijn tweede vrouw doodgeschoten aangetroffen in hun huis. De verdenking van zelfmoord suggereert een griezelige parallel met Milosevic, wiens beide ouders zichzelf van het leven beroofden.
Voordat hij 40 werd, was Tudjman bevorderd tot generaal, de jongste officier in die rang in het Joegoslavische leger. Als een van de belangrijkste commissarissen was hij prominent aanwezig bij de communistische indoctrinatie. Hij was gevestigd in de Servische hoofdstad Belgrado, waar zijn drie kinderen waren geboren en waar hij, ironisch genoeg, ook voorzitter was van Partizan, de Servische voetbal- en sportclub die banden had met het Joegoslavische leger. Tientallen jaren later veroorzaakte hij als president een opstand onder de fans door het belangrijkste voetbalteam van Zagreb een nieuwe naam te geven.
Tudjman verliet het leger in 1961 om zich te wijden aan historische studies, een verschuiving die resulteerde in zijn bekering van het communisme tot het nationalisme. Door het bestuderen van de details van de Tweede Wereldoorlog die Tito meedogenloos had onderdrukt, raakte hij ervan overtuigd dat de zonden van de Ustashe sterk overdreven waren, en dat Kroatië het slachtoffer was van een communistisch en Servisch complot dat erop gericht was zijn culturele en politieke identiteit en vrijheden voor altijd te onderdrukken. Zijn bekering paste bij de tijdgeest in Zagreb, dat aan het eind van de jaren zestig in de greep was van een nationale – en liberaliserende – opleving. Tito trad in 1971 hardhandig op tegen wat bekend werd als de Kroatische Lente. Als een van de belangrijkste exponenten van deze beweging werd Tudjman gearresteerd en gevangen gezet. Later werd hij uit de communistische partij gezet en gebrandmerkt als fascist omdat hij de officiële lijn in het partizanen-Ustashe-conflict in twijfel trok.
Het harde optreden in 1971 luidde twee decennia in van Kroatische stilte, die bekend staat als de stille jaren, en ruw verstoord werd door de luidruchtige uitbarstingen van 1990-91. Tudjman’s groeiende nationalisme en zijn switch naar rechts leverde hem in de jaren tachtig nog een gevangenisstraf op. Maar hij kwam uit de gevangenis in het tijdperk in Belgrado van Slobodan Milosevic, die druk bezig was het Servische nationalisme uit te buiten om zijn macht te maximaliseren en de ineenstorting van Joegoslavië te veroorzaken.
Geplaagd door de compromisloze Milosevic in het oosten en het kleine liberaliserende Slovenië in het westen, dat zich graag van Joegoslavië wilde afscheiden, moesten de Kroaten van hun schutting komen. Dat gebeurde uiteindelijk – en vóór Tudjman aan de macht kwam – op het laatste congres van de communistische partij in Belgrado, in januari 1990, een scharniermoment in de ineenstorting van Joegoslavië. De Slovenen liepen weg; Milosevic probeerde de controle over de partij te grijpen maar faalde; de Kroaten kozen aarzelend de kant van de Slovenen en liepen ook weg. Drie maanden later stortten de Kroatische communisten in bij hun eerste vrije verkiezingen, na de invoering van een systeem van eerst stemmen, dat averechts werkte doordat Tudjman aan de macht kwam.
In 1989 werd zijn rechtse Kroatische Democratische Unie (HDZ) opgericht, waarvan de schatkist rijkelijk werd gevuld door de omvangrijke anticommunistische diaspora in Noord-Amerika, Duitsland en Australië. Tudjman kwam als winnaar uit de bus met 41% van de stemmen, wat hem meer dan tweederde van de zetels opleverde. De campagneboodschap was er een van onverzettelijk nationalisme, zonder gebaren van goede wil naar de Servische minderheid. Tudjman was dankbaar, zo vertelde hij zijn aanhangers, dat hij noch met een Serviër, noch met een jood getrouwd was. Dergelijke latente antisemitische gevoelens kwamen opnieuw naar voren in zijn boek Wastelands, een moeizaam en ondoorgrondelijk werk dat de Holocaust trachtte te verklaren – en aanleiding gaf tot beschuldigingen van racisme en antisemitisme.
Toen Milosevic zich in Belgrado verschanste en op oorlog uit was, en Tudjman, inmiddels triomfantelijk in Zagreb en door zijn blunders samenzwoer om Milosevic te helpen, kon de Bosnische leider, Alija Izetbegovic, wrang opmerken dat de keuze tussen de twee was als het kiezen tussen leukemie en een hersentumor. Ondanks de breekbare alliantie met de Bosnische moslims die de Amerikanen hem opdrongen, is Tudjman nooit opgehouden de moslims te verachten.
Na de oorlog van 1991 tegen de door Belgrado gesteunde Servische rebellen te hebben verloren, speelde Tudjman, nadat hij diplomatieke erkenning had gekregen, een handig afwachtend spel, waarbij hij wapens binnensmokkelde en zijn leger opbouwde, voordat hij, met westerse steun, in 1995 de aanval inzette om zijn grondgebied te heroveren. Tegen 1997 had hij ook een laatste waardevolle strook grondgebied langs de Donau in het oosten, bekend als Oost-Slavonië, van de Serviërs teruggekregen.
Tudjman was een nationalistische ijveraar, geobsedeerd door zijn plaats in de geschiedenis. Zijn nationalistische drang bracht hem ertoe de taal te zuiveren van vreemde elementen en “Joegoslavisme”, de munteenheid, straten, pleinen en zelfs voetbalteams een andere naam te geven, de democratische oppositie als verraders te bestempelen, en een sluipende rehabilitatie van het quisling Ustashe-regime voor te zitten.
In zijn laatste jaren leek hij steeds meer in de war te raken, geobsedeerd door sterfbeddemonen en buitenlandse complotten om zijn prestaties te ondermijnen, die hij beschouwde als een duizendjarige apotheose van Kroatische aspiraties. De belangrijkste doelwitten van zijn woede waren westerse mensenrechtenwaarnemers en filantropen als George Soros, evenals het Amerikaanse ministerie van Buitenlandse Zaken en andere “democratie-bouwers”, die, zo was zijn overtuiging, uit waren op de wederopbouw van een nieuw Joegoslavië en de opneming van Kroatië in een Balkan-federatie, terwijl het eigenlijk een meer verfijnd en beschaafd land was dat tot Midden-Europa behoorde.
Het Joegoslavische oorlogstribunaal in Den Haag was een ander brandpunt van zijn minachting, en hij dreef diplomatieke isolatie en economische sancties door de samenwerking met het tribunaal te ondermijnen en te weigeren verdachten over te dragen.
Maar Tudjman was een complex figuur, die ook de communist Tito adoreerde. Zijn toenemende neiging om de overleden Joegoslavische dictator te imiteren bestond onder meer uit het overnemen van Tito’s residenties in Zagreb en aan de Adriatische Zee, het aantrekken van vergelijkbare glanzende witte uniformen, en het vertellen aan een biograaf dat Tito “de grootste Kroatische politicus tot nu toe” was – tot Tudjman, wel te verstaan.
Toen hij de afgelopen maand in Zagreb in het ziekenhuis lag, schepten zijn sycofobe woordvoerders op dat “Tudjman Kroatië heeft geschapen”. Hij belichaamde in zijn eigen emotionele en politieke ontwikkeling een vorm van verdeeldheid die door de Kroatische geschiedenis loopt en het politieke leven van het land blijft bepalen. Historisch gezien was het land verdeeld tussen zijn pro-Joegoslavische en pro-nationalistische tendensen. Tijdens de Tweede Wereldoorlog kwam deze tweedeling tot uiting in de partijdig-fascistische burgeroorlog.
En Tudjman’s regeringspartij is nog steeds verscheurd tussen hardline-nationalisten en gematigde verzoeners. Veel van de hardliners, voorheen gegroepeerd rond wijlen defensieminister Gojko Susak en nu aangevoerd door Ivic Pasalic, Tudjmans belangrijkste adviseur, komen uit Herzegovina of de diaspora – felle anticommunisten die Tito’s Joegoslavië ontvluchtten, of de nakomelingen van oude Ustashe-families die aan zijn wraak aan het eind van de Tweede Wereldoorlog ontsnapten.
Tudjman is beide geweest. Eerst was hij communist en volgeling van Tito, daarna Kroatisch nationalist, anticommunist en anti-Joegoslavisch. Hij hield het evenwicht tussen de twee vleugels van de regeringspartij, waarbij hij altijd de ene vleugel tegen de andere uitspeelde – terwijl hij ook probeerde ze met elkaar te verzoenen. Hij zag zichzelf als de agent van de geschiedenis. Zijn voornaamste taak was de geboorte van de Kroatische staat en onafhankelijkheid te begeleiden. Hij was geobsedeerd door het helen van de nationale gespletenheid en het verzoenen van de twee vleugels.
Zijn meest beruchte en ongevoelige poging hiertoe kwam eind 1995, toen hij voorstelde het verleden letterlijk op te graven in een massaal helingsritueel. De stoffelijke resten van de Ustashe-families die in Bleiburg waren begraven nadat ze door Tito’s partizanen in wraakmoorden waren afgeslacht, zouden moeten worden opgegraven, stelde hij voor, en te rusten gelegd in Jasenovac, het beruchte concentratiekamp waar de Ustashe tienduizenden Serviërs, Joden en zigeuners vermoordden. Het voorstel leidde tot afkeer en verontwaardiging. Kroatische journalisten die het plan aan de kaak stelden, werden vervolgd wegens laster.
Tudjman stierf zonder zijn Kroatische helende missie af te ronden. Het gevaar is nu dat de diepgewortelde kloof weer opengebroken wordt, waardoor de vrede in Bosnië in gevaar komt en in Zagreb eindeloze ruzies ontstaan. Zijn HDZ zou uit elkaar kunnen vallen, waarbij gematigden rond de minister van Buitenlandse Zaken Mate Granic breken met de haviken onder leiding van Pasalic, die het veiligheids- en machtsapparaat controleert. Parlementsverkiezingen zijn gepland voor 3 januari en de HDZ zou kunnen verliezen.
Paradoxaal genoeg hebben de Joegoslavische oorlogen, die begonnen als een door Belgrado gesponsord streven naar Groot-Servië, een Kroatië opgeleverd dat is ontdaan van zijn Servische minderheid. Maar als Kroatië zich op langere termijn ontwikkelt tot een relatief stabiele, op toerisme gebaseerde, welvarende democratie, zullen zelfs de liberalen en democraten in Zagreb die Tudjman verachtten, hem misschien gaan zien als een noodzakelijke figuur in de totstandbrenging van het moderne Kroatië.
Tudjman laat een echtgenote na, twee zonen, van wie de ene chef van de Kroatische inlichtingendienst is geweest en de andere universitair docent, en een dochter die een rijke handelaar is.
Franjo Tudjman, politicus, geboren 14 mei 1922; overleden 10 december 1999
{topLeft}}
{{bottomLeft}}
{{topRight}}
{{bottomRight}}
{{/goalExceededMarkerPercentage}}
{{/ticker}}
{{heading}}
{{#paragraphs}}
{{.}}
{{/paragraphs}}{highlightedText}}
- obituaries
- Deel op Facebook
- Deel op Twitter
- Delen via e-mail
- Delen op LinkedIn
- Delen op Pinterest
- Delen op WhatsApp
- Delen op Messenger