Podcast: Afspelen in nieuw venster | Downloaden (Duur: 42:18 – 38.7MB)
Aanmelden: Apple Podcasts | Google Podcasts | Stitcher | Email | RSS | More
Frau Perchta, ook wel bekend als “de Buik-Slitter” voor de straf die ze zou toedienen aan ongehoorzame of luie kinderen, is een figuur uit de Oostenrijkse en Duitse Alpenfolklore, in veel opzichten vergelijkbaar met de Krampus.
“Perchta” is slechts één spelling of naam voor deze figuur, die ook Pehrta, Berchte, Berta, en een groot aantal andere namen kan hebben. Een bijzonder goede voorstelling van de figuur, een houtsnede uit 1750, identificeert haar als de “Butzen-Bercht”, waarbij het woord “Butzen” afkomstig is van een woord voor “boeman”. Dit woord komt ook voor in een klassiek 19de-eeuws Duits kinderliedje en spelletje “Es Tanzt Ein Bi-Ba Butzemann,” of “Een boeman danst,” waarvan we aan het begin van de voorstelling een fragment horen.
De houtsnede in kwestie toont een krekelachtig figuur met druipende, wratachtige neus, die op haar rug een mand draagt gevuld met gillende kinderen, allemaal meisjes. Ze staat voor de open deur van een huis waar nog meer meisjes staan te schreeuwen, en houdt een gevaarlijk uitziende staf met tanden vast, evenals een distaff, de stok die wordt gebruikt om vezels vast te houden die op een spinnewiel tot wol of vlas zullen worden gesponnen. Het belang van de illustratie ligt in de manier waarop ze Perchta’s verbondenheid met het spinnen en met de vrouwen in het huishouden die voor deze taak verantwoordelijk zijn, benadrukt. De houtsnede bevat ook een tekst waarin Perchta’s gruwelijke dreigementen op dramatische wijze worden voorgelezen door mevrouw Karswell.
Perchta’s naam komt van haar associatie met Driekoningen of Twaalfde Nacht, 6 januari, de laatste van de “Twaalf Dagen” of nachten van Kerstmis, het “Spookseizoen”, dat we vorig jaar bespraken in onze aflevering met die naam. “Perchta” is een verbastering van het woord giberahta in de Oudhoogduitse term voor Driekoningen, “giberahta naht,” wat betekent, de “nacht van het stralen of manifesteren.”
Nu is er een andere naam die velen van u zullen zijn tegengekomen als u zich hebt ingelezen in Perchta: Perchten, figuren die erg lijken op de Krampus. (Perchten is meervoud, het enkelvoud is Percht.)
Terwijl de eerste vermelding van Perchta rond 1200 verschijnt, wordt het woord “Perchten” pas eeuwen later gebruikt. In 1468 is er een verwijzing naar haar gevolg, maar de leden daarvan worden geen Perchten genoemd, noch lijken ze expliciet op Perchten zoals we ze vandaag de dag zien. In dit stadium van Perchta’s mythologie wordt het gezelschap dat zij leidt meestal opgevat als geesten van overledenen. Mettertijd, en door veelvuldige aanvallen vanaf de kansel, werd Perchta’s heidense gezelschap algemeen gevreesd, niet als geesten maar als demonen, iets wat vermoedelijk dichter ligt bij de gehoornde figuren die we nu kennen. Tegen de 15e eeuw had zich een traditie ontwikkeld van gekostumeerde processies of verschijningen van deze figuren. De allereerste afbeelding van Perchta die we hebben lijkt niet de figuur zelf te tonen, maar in feite een masker dat “Percht met de ijzeren neus” voorstelt. Het komt voor in Zuid-Tiroolse dichter Hans Vintler’s 1411 Die Pluemen der Tugent (“De bloemen der deugd”).
De snavelachtige neus van Perchta kan in verband worden gebracht met de oude connectie van de figuur met de klassieke strix (meervoud striges) die zowel in Griekse als Latijnse teksten voorkomt. De strix is een onheilbrengende vogel, vaak beschouwd als een uil, die ’s nachts mensen opzocht om zich te voeden met bloed en vlees. Vogelachtige voorstellingen van Perchta of de Perchten verschijnen in de Schnabelperchten (“gesnavelde Perchten”) figuren die voorkomen in de stad Rauris, Oostenrijk.
Naast het feit dat Perchta dreigt de buiken van de ongehoorzamen open te snijden, wordt soms gezegd dat ze stampt op degenen die haar beledigen. In sommige streken is het de Stempe, of de Trempe (van de Duitse woorden voor “stampen” of “vertrappen”) die de ongehoorzamen op Twaalfde Nacht angst aanjaagt. Een middeleeuws gedicht dat zinspeelt op de verschrikkelijke Stempe, een gedicht dat wordt geciteerd in Grimm’s Deutsche Mythologie, wordt voorgelezen door Mrs. Karswell.
Een manier om Perctha’s toorn te ontlopen was het bereiden van bepaald voedsel, met name een pap die Perchtenmilch werd genoemd en die op Twaalfde Nacht gedeeltelijk door het gezin werd genuttigd, waarbij een deel apart werd gezet als offerande aan de Perchten. Bepaalde tekenen, dat de pap door de nachtelijke geesten was genuttigd, konden voortekenen zijn voor het komende jaar. Mevrouw Karswell leest een Oostenrijks verslag uit 1900 voor waarin deze tekenen worden beschreven.
De gewoonte om in deze nacht offers achter te laten werd vaak veroordeeld door de geestelijkheid in Oostenrijk en Duitsland, en we horen een soortgelijke praktijk met betrekking tot de Zwitserse “Gezegenden” (sälïgen Lütt) bespot in een 17de-eeuws verslag van Renward Cysat, een stadsgriffier van Luzern.
De doden die Perchta vergezellen en deze offergaven nuttigen worden in veel verhalen de Heimchen genoemd, de geesten van kinderen die niet gedoopt zijn. Verscheidene verhalen over Perchta en haar Heimchen uit Jacob Grimm’s Deutsche Mythologie worden verteld.
Onze aflevering eindigt met het onderzoeken van een eigenaardig verband tussen Perchta en de geliefde Engelse en Amerikaanse figuur van Mother Goose.
