Ondanks alle tabaksontmoedigingsinspanningen lijkt de afname van de prevalentie van roken in België – net als in de meeste andere landen in West-Europa – de afgelopen tien jaar te zijn gestagneerd. Jaarlijks toezicht op roken bij steekproeven die representatief zijn voor de Belgische bevolking (15-75 jaar) toont aan dat in de meest recente periode 2011-2015 de prevalentie van roken rond 25% bleef schommelen. Veel rokers beweren de intentie te hebben om te stoppen en veel rokers ondernemen ook daadwerkelijk pogingen om te stoppen, maar de overgrote meerderheid slaagt daar niet in. Van degenen die ervoor kiezen om te proberen te stoppen zonder enige hulp (door “wilskracht” alleen), blijkt meestal niet meer dan 3-5% 6-12 maanden later abstinent te zijn. Rokers die kiezen voor medisch goedgekeurde hulpmiddelen bij het stoppen met roken, waaronder stoppen-met-roken-medicatie (zoals Varenicline), nicotinevervangingstherapie (NRT), en/of gedragstherapie, verdubbelen of verdrievoudigen in het beste geval hun kansen op succes op de lange termijn. In de meest recente analyse van de langetermijnresultaten van de Britse National Health Stop Smoking Services bijvoorbeeld, bleek dat niet meer dan 8% van de cliënten (van wie de meesten een combinatie van gedragstherapie plus NRT of stoppen-met-roken-medicatie hadden gekregen) na een jaar was gestopt met roken met koolmonoxide (CO)-gevalideerd. Dit doel is misschien niet haalbaar, en voor veel rokers zelfs niet wenselijk. Schadebeperking van tabak (THR) – het aanmoedigen van de vervanging van alternatieven met een laag risico – kan een haalbaar alternatief zijn voor rokers die niet kunnen of willen stoppen met alle tabaks- en/of nicotineconsumptie. Net als andere nicotineproducten met een laag risico, zoals rookloze tabak (bv. Zweedse zonnen), kunnen elektronische sigaretten (e-cigs) een nuttig instrument zijn voor THR.
E-cigs vermijden volledig de verbranding van organisch materiaal (c.q. tabak), en dus ook de meeste toxische en kankerverwekkende chemicaliën die aanwezig zijn in sigarettenrook. Een systematisch overzicht door Burstyn van de huidige kennis van de chemische samenstelling en het toxicologische profiel van e-cig aerosols geeft aan dat de schadelijke bestanddelen van tabaksrook, met inbegrip van kankerverwekkende stoffen, ofwel afwezig zijn of, indien aanwezig, op niveaus die meestal lager zijn dan 1% van de niveaus die typisch worden aangetroffen in sigarettenrook, terwijl de belangrijkste chemische stoffen die overheersen in, of uniek zijn voor, e-cig damp niet in verband zijn gebracht met enig ernstig risico . Burstyn (blz. 12) concludeerde dan ook dat “de huidige stand van de kennis over de chemie van verontreinigingen in vloeistoffen en aërosolen in verband met elektronische sigaretten erop wijst dat er geen bewijs is dat vaping inhaleerbare blootstellingen aan deze verontreinigingen veroorzaakt op een niveau dat aanleiding zou geven tot maatregelen om de blootstelling te beperken door de normen die worden gebruikt om de veiligheid van werkplekken te waarborgen”. In dezelfde geest komen onderzoeken naar de klinische veiligheid van (kortdurende) blootstelling aan aerosolen van e-cigs tot de conclusie dat er momenteel geen bewijs is voor (onomkeerbare) schadelijke effecten van het gebruik van e-cigs op de luchtwegen of het cardiovasculaire systeem; dat de effecten van vaping zonder enige redelijke twijfel aanzienlijk minder schadelijk zijn dan de effecten van roken; en dat e-cigs waarschijnlijk ook in absolute zin niet meer dan geringe gezondheidsrisico’s opleveren. Aangezien e-cigs echter nog geen tien jaar op grote schaal worden gebruikt, blijft er onvermijdelijk een zekere mate van onzekerheid bestaan over de gezondheidseffecten van langdurig gebruik van e-cigs. Zie ook .
Voor het nut van de e-cig als THR-instrument is het van belang niet alleen aan te tonen dat het inderdaad een nicotineafgifteproduct met een laag risico is, maar ook dat het door (huidige) rokers wordt geaccepteerd en dat het effectief is met betrekking tot het terugdringen van of stoppen met roken. Het eerste bewijsmateriaal met betrekking tot deze vragen is veelbelovend. E-cigs lijken breed geaccepteerd te worden en een aanzienlijke marktpenetratie onder rokers te bereiken, althans in die landen waar e-cigs met nicotine gemakkelijk verkrijgbaar zijn. Volgens de laatste Eurobarometer is ongeveer 10 % van de totale EU-bevolking van 15 jaar en ouder (ongeveer 43 miljoen mensen) een roker of ex-roker die e-cigs gebruikt of ooit heeft geprobeerd. Daarvan zegt 14 % volledig met roken te zijn gestopt en 21 % minder te roken, terwijl 13 % zegt met roken te zijn gestopt maar weer begonnen te zijn. In absolute cijfers komen deze Eurobarometer-cijfers neer op ruwweg 6 miljoen gestopte rokers, 9 miljoen verminderde rokers en 5,5 miljoen “tijdelijke gestopte rokers” onder rokers die e-cigs gebruiken of ooit hebben geprobeerd. In de meest recente ASH-gegevens heeft ongeveer 59% van alle rokers in Groot-Brittannië ooit een e-cig geprobeerd, en 18% (2,6 miljoen volwassenen) gebruikt momenteel e-cigs (ongeveer 2 op de 5 gebruikers zijn nu ex-rokers en 3 op de 5 zijn huidige rokers of “dubbele gebruikers”), voornamelijk om de hoeveelheid die zij roken te verminderen (dubbele gebruikers) of om abstinent te blijven van het roken van tabak (quitters).
Er zijn ook aanwijzingen dat medische professionals en tabaksconsulenten die ervoor kiezen tussenbeide te komen om te helpen bij het stoppen met roken, e-cigs kunnen promoten. Dit is zeker niet triviaal: bijvoorbeeld, in een recent onderzoek van Phillips (n = ongeveer 20 000) onder Amerikaanse vaping enthousiastelingen (leden van de Consumer Advocates for Smoke-free Alternatives Association (CASAA)), meldde ongeveer 1 op de 5 ofwel “geïnteresseerd te zijn geraakt in e-cigs in de eerste plaats als gevolg van advies van een zorgverlener,” of “dat een provider vrijwillig een aanbeveling deed om e-cigs te proberen, hoewel de persoon ze al gebruikte of het overwoog”. In een gerandomiseerd gecontroleerd onderzoek (RCT) in Nieuw-Zeeland, door Bullen en collega’s, werd een vergelijking gemaakt tussen de doeltreffendheid van e-cigs en nicotinepleisters voor het stoppen met roken bij rokers die wilden stoppen. Na 6 maanden was 7% van de deelnemers volledig gestopt met roken met nicotinehoudende e-cigs, 6% met nicotinepleisters en 4% met “placebo”-e-cigs (zonder nicotine). In een tweede RCT in Italië boden Caponnetto en collega’s rokers die niet van plan waren te stoppen, ofwel nicotinehoudende e-cigs ofwel e-cigs zonder nicotine aan. Na 12 maanden bedroeg het percentage gestopte rokers respectievelijk 11 en 4 %. Het is belangrijk op te merken dat deze eerdere prospectieve onderzoeken en RCT’s gebruik maakten van e-cigs met een gesloten systeem die inmiddels verouderd zijn en minder goed presteren dan de huidige modellen. Een recentere RCT van Adriaens, Van Gucht, Declerck en Baeyens en een prospectieve cohortstudie van Polosa et al. evalueerden de doeltreffendheid van beter presterende open systeem e-cigs bij Vlaamse en Italiaanse (resp.) rokers zonder de intentie om te stoppen en observeerden biologisch geverifieerde stoppercentages bij 21-36 % van alle deelnemers op 6-8 maanden na de start van de interventie en een rookvermindering van minstens 50 % bij nog eens 23-30 % van de deelnemers. Tot slot, in een andere studie van Polosa en collega’s gericht op een iets andere populatie van rokers die naïef waren over e-cigs maar er duidelijk in geïnteresseerd waren, een prospectieve real-world studie van bezoekers die voor het eerst een vape shop in Italië bezochten, was het stoppercentage na 12 maanden maar liefst 41 %, terwijl nog eens 25 % van de klanten het roken met ten minste 50 % verminderde. Kortom, in verschillende klinische studies en een real-world studie is aangetoond dat het gebruik van e-cigs geassocieerd is met stoppen met roken en vermindering.
Er bestaan echter veel misvattingen over zowel de risico’s als de mogelijkheden van e-cigs, zowel in de algemene bevolking als onder artsen, en de laatste lijken enigszins terughoudend te zijn om het gebruik ervan aan hun patiënten aan te bevelen. Tot nu toe heeft één studie van Kandra, Ranney, Lee en Goldstein de houding ten opzichte van e-cigs gemeten bij artsen in North Carolina die volwassen rokers behandelen. Ongeveer twee derde van de deelnemende artsen geloofde correct dat e-cigs het risico op kanker verlagen wanneer ze worden gebruikt in plaats van sigaretten te roken, en een vergelijkbaar aantal was het ermee eens dat e-cigs een nuttig hulpmiddel zijn bij het stoppen met roken. Toch raadde slechts 35 % van de ondervraagden hun rokende patiënten daadwerkelijk een e-cig aan. In een soortgelijke geest vonden Steinberg, Giovenco, en Delnevo dat twee derde van een willekeurige steekproef van Amerikaanse artsen die deelnamen aan een webgebaseerde enquête over de communicatie tussen patiënt en arts met betrekking tot e-cigs, meldden dat patiënten vragen stellen over e-cigs, terwijl niet meer dan 30% van de artsen meldden dat zij e-cigs hadden aanbevolen als hulpmiddel bij het stoppen met roken. In een andere studie van Pepper, Gilkey, and Brewer, onder Amerikaanse kinderartsen en huisartsen die eerstelijnszorg verlenen aan adolescenten, zou slechts 1 op de 4 hun adolescente patiënten e-cigs aanraden als hulpmiddel bij het stoppen met roken. Desgevraagd zou minder dan de helft van deze artsen hun rokende patiënten vertellen dat zij geloven dat e-cigs minder schadelijk zijn dan sigaretten.
Resultaten van een Amerikaanse nationale enquête 2012-2013 zijn in lijn met deze waarnemingen bij artsen: Slechts 51 % van de algemene bevolking geloofde dat e-cigs minder schadelijk zijn dan sigaretten; de auteurs concludeerden dat er een sterke discrepantie is tussen het wetenschappelijke bewijs en de perceptie van de algemene bevolking als het gaat om het beperken van tabaksschade. Hetzelfde patroon is bevestigd in Groot-Brittannië, waar uit de resultaten van de laatste enquête van Action on Smoking and Health blijkt dat slechts 45 % van het grote publiek denkt dat e-cigs minder (30 %) of veel minder (15 %) schadelijk zijn dan sigaretten, terwijl van de huidige rokers slechts 12 % denkt dat e-cigs veel minder schadelijk zijn en 25 % denkt dat e-cigs meer of even schadelijk zijn dan roken.
In de huidige studie vergeleken we twee groepen van zorgverleners in Vlaanderen met betrekking tot hun attitudes en risicopercepties ten aanzien van e-cigs, geregistreerde tabaksconsulenten die een opleiding hebben gevolgd en gecertificeerd zijn als “tabacoloog” en huisartsen (GPs). Voetnoot 1 Naast het meten van de algemene perceptie van schade door het gebruik van e-cigs in vergelijking met het roken van tabak sigaretten, hebben we ook informatie verkregen over hun overtuigingen met betrekking tot kanker, cardiovasculaire en respiratoire risico’s, en met betrekking tot de verslavende eigenschappen van vaping. We hebben ook gekeken naar attitudes over mogelijke “gateway-effecten” en “renormalisatie” van roken, hun mening over de verkoop van e-cigs aan minderjarigen, het gebruik van e-cigs in openbare gelegenheden, en het potentieel van e-cigs als een hulpmiddel om te stoppen met roken.