Baiae en de Baai van Napels, geschilderd door J.M.W. Turner in 1823, lang voordat de modernisering van het gebied de meeste sporen van het Romeinse verleden had uitgewist. Afbeelding: Wikicommons.
Er is niets Elysisch aan de Phlegræan Fields, die aan de noordkust van de Baai van Napels liggen; niets sylvanisch, niets groen. De velden maken deel uit van de caldera van een vulkaan die de tweeling is van de Vesuvius, een paar mijl naar het oosten, de verwoester van Pompeii. De vulkaan is nog steeds actief – de laatste uitbarsting was in 1538 en de krater had ooit een doorsnede van acht kilometer – maar het grootste deel ervan staat nu onder water. Het deel dat nog toegankelijk is op het land bestaat uit een kaal, met puin bezaaid plateau. Vuur barst hier en daar uit de rotsen, en wolken zwavelhoudend gas slingeren uit openingen die van diep onder de grond omhoog leiden.
De Velden, kortom, zijn hels, en het is geen verrassing dat zij in de Griekse en Romeinse mythen met allerlei vreemde verhalen in verband werden gebracht. Het meest interessant is misschien wel de legende van de Cumæan sibyl, die haar naam ontleende aan de nabijgelegen stad Cumæ, een Griekse kolonie uit ongeveer 500 voor Christus – een tijd waarin de Etrusken nog steeds de scepter zwaaiden over een groot deel van Midden-Italië en Rome niet meer was dan een stadstaat geregeerd door een lijn van tirannieke koningen.
Een renaissance-afbeelding van een jonge Cumæan sibyl door Andrea del Catagno. Het schilderij is te zien in de Uffizi Galerij. Afbeelding: Wikicommons.
De sibille, zo gaat het verhaal, was een vrouw genaamd Amalthaea die zich schuilhield in een grot op de Phlegræan-velden. Zij was eens jong en mooi geweest – mooi genoeg om de aandacht te trekken van de zonnegod Apollo, die haar een wens deed in ruil voor haar maagdelijkheid. Wijzend op een hoop stof vroeg Amalthaea een levensjaar voor elk deeltje van de hoop, maar (zoals meestal het geval is in dergelijke oude verhalen) verzuimde rekening te houden met de wraakzucht van de goden. Ovidius laat haar in de Metamorfosen weeklagen dat “ik, als een dwaas, niet gevraagd heb dat al die jaren ook nog eens gepaard zouden gaan met een leeftijdloze jeugd”. In plaats daarvan werd ze ouder maar kon niet sterven. Vergilius beeldt haar af terwijl ze de toekomst krabbelt op eikenbladeren die verspreid lagen bij de ingang van haar grot, en stelt dat de grot zelf een ingang naar de onderwereld verborgen hield.
De bekendste – en vanuit ons perspectief de interessantste – van alle verhalen die met de sibille in verband worden gebracht, zou dateren uit de tijd van Tarquinius Superbus-Tarquin de Trotse. Hij was de laatste van de mythische koningen van Rome, en sommige historici geven tenminste toe dat hij werkelijk leefde en regeerde in de zesde eeuw v. Chr. Volgens de legende reisde de sibille naar het paleis van Tarquin met negen profetische boeken waarin de toekomst van Rome in zijn geheel werd beschreven. Ze bood de set aan de koning aan voor een prijs die zo enorm was dat hij het meteen afwees – waarop de profetes wegging, de eerste drie van de boeken verbrandde, en terugkeerde en de resterende zes voor dezelfde prijs aan Tarquin aanbood. Opnieuw weigerde de koning, deze keer echter minder arrogant, en de sibille verbrandde nog eens drie van de kostbare delen. De derde keer dat ze de koning benaderde, vond hij het verstandig om haar eisen in te willigen. Rome kocht de drie overgebleven profetische boeken voor de oorspronkelijke hoge prijs.
Wat dit verhaal interessant maakt voor zowel historici als folkloristen is dat er goed bewijs is dat drie Griekse rollen, die gezamenlijk bekend staan als de Sibyllijnse Boeken, werkelijk werden bewaard, streng bewaakt, honderden jaren na de tijd van Tarquin de Trotse. De geschriften, die in een stenen kist in een gewelf onder de tempel van Jupiter waren opgeborgen, werden in tijden van crisis tevoorschijn gehaald en gebruikt, niet als een gedetailleerde gids over de toekomst van Rome, maar als een handleiding waarin de rituelen stonden beschreven die nodig waren om dreigende rampen af te wenden. Zij dienden de Republiek tot de inbranding van de tempel in 83 v. Chr. en werden zo belangrijk geacht dat men zich grote inspanningen getroostte om de verloren profetieën weer bijeen te brengen door gezanten naar alle grote steden van de bekende wereld te zenden om te zoeken naar fragmenten die van dezelfde bron afkomstig zouden kunnen zijn. Deze opnieuw samengestelde profetieën werden weer in gebruik genomen en pas in 405 definitief vernietigd, toen ze vermoedelijk door een bekende generaal met de naam Flavius Stilicho werden verbrand.
Zwavel drijft uit een opening op het dorre vulkanische plateau dat bekend staat als de Phlegraean Fields, een woest maanlandschap dat in verband wordt gebracht met legenden over profetieën. Foto: Wikicommons.
Het bestaan van de Sibyllijnse Boeken suggereert zeker dat Rome de legende van de Cumæan sibyl serieus nam, en de geograaf Strabo, die rond de tijd van Christus schreef, stelt inderdaad duidelijk dat er ergens in de Phlegræan Fields “een Orakel van de Doden” was. Het is dus niet verwonderlijk dat archeologen en geleerden met romantische neigingen van tijd tot tijd op zoek zijn gegaan naar een grot of tunnel die geïdentificeerd zou kunnen worden als de echte woonplaats van een echte sibille – of dat sommigen hoopten dat zij een ingang zouden ontdekken, zo niet naar Hades, dan toch naar enkele spectaculaire onderaardse spelonken.
In de loop der jaren zijn verschillende plekken, waarvan de bekendste dicht bij het Meer van Avernus ligt, geïdentificeerd als de antro della sibilla-de grot van de sibille. Geen enkele leidt echter naar een plek die redelijkerwijs kan worden verward met een ingang naar de onderwereld. Daarom werd de zoektocht voortgezet, en geleidelijk richtten de overgebleven zoekers hun aandacht op de oude Romeinse badplaats Baiæ (Baia), die aan de Baai van Napels ligt op een plaats waar de Phlegræaanse Velden onder de Tyrreense Zee verdwijnen. Tweeduizend jaar geleden was Baiæ een bloeiend kuuroord, bekend om zijn minerale kuren en om de schandalige immoraliteit die er heerste. Vandaag de dag is het niet veel meer dan een verzameling pittoreske ruïnes – maar het was daar, in de jaren 1950, dat de ingang naar een tot dan toe onbekend antrum werd ontdekt door de Italiaanse archeoloog Amedeo Maiuri. Het was jarenlang verborgen geweest onder een wijngaard; Maiuri’s arbeiders moesten een 15 meter dikke opeenhoping van aarde en wijnstokken verwijderen.
De smalle ingang van het tunnelcomplex in Baiae is gemakkelijk te missen tussen de ruïnes van een Griekse tempel en een groot Romeins badcomplex.
Het antrum in Baiæ bleek moeilijk te verkennen. Een stuk tunnel, duidelijk antiek en door mensenhanden gemaakt, verdween in een helling dicht bij de ruïnes van een tempel. De eerste nieuwsgierigen die hun hoofd in de krappe ingang staken, ontdekten een pikzwarte gang die onaangenaam heet was en walmde van de dampen; zij drongen slechts enkele meters in het binnenste door voordat zij zich haastig terugtrokken. Daar bleef het mysterie rusten, en het werd niet nieuw leven ingeblazen totdat de site onder de aandacht kwam van Robert Paget in het begin van de jaren 1960.
Paget was geen professionele archeoloog. Hij was een Brit die op een nabijgelegen NAVO-vliegbasis werkte, in Baiæ woonde, en vooral als hobby opgravingen deed. Als zodanig moeten zijn theorieën met voorzichtigheid worden bekeken, en het is de moeite waard op te merken dat toen de academische Papers van de Britse School in Rome ermee instemden de resultaten te publiceren van het decennium of langer dat hij en een Amerikaanse collega genaamd Keith Jones in de tunnel hadden gegraven, er een duidelijk onderscheid werd gemaakt tussen de goedkeuring door de School van een eenvoudige beschrijving van de vondsten en de weigering commentaar te leveren op de theorieën die Paget had bedacht om zijn perplexe ontdekkingen te verklaren. Deze theorieën verschenen uiteindelijk in boekvorm, maar trokken weinig aandacht – verrassend, omdat het tweetal beweerde op niets minder dan een levensechte “ingang tot de onderwereld” te zijn gestuit.
Paget behoorde tot het handjevol mannen dat nog steeds hoopte de door Vergilius beschreven “grot van de sibyl” te vinden, en het was deze obsessie die hem bereid maakte het onherbergzame binnenland te riskeren. Hij en Jones baanden zich een weg door de nauwe opening en bevonden zich in een hoge maar smalle tunnel, 8 voet hoog maar slechts 21 duim breed. De temperatuur binnen was onaangenaam maar draaglijk, en hoewel het luchtledige binnen nog steeds doortrokken was van vulkanische dampen, drongen de twee mannen door in een gang die, naar zij beweerden, waarschijnlijk al 2000 jaar niet meer was betreden.
Een plattegrond van Baiae’s mysterieuze “Orakel van de Doden”, waarop de complexe indeling van de tunnels en hun diepte onder het maaiveld te zien zijn.
De tunnel naar beneden volgend, berekenden Paget en Jones dat deze in de eerste 400 voet van zijn lengte slechts ongeveer 10 voet naar beneden viel voordat hij eindigde in een massieve muur van puin die de weg versperde. Maar zelfs het schaarse bewijsmateriaal dat de twee mannen in deze eerste fase van hun onderzoek hadden verzameld, overtuigde hen ervan dat het de moeite waard was door te gaan. Enerzijds wees de enorme hoeveelheid puin die de diepte in was gesleept op een aanzienlijke organisatiegraad – jaren later, toen de tunnel was gegraven, schatte men dat er 700 kubieke meter puin en 30.000 manreizen nodig waren geweest om de tunnel te vullen. Anderzijds stelde Paget met behulp van een kompas vast dat het terras waar het tunnelsysteem begon gericht was op de midzomer zonsopgang, en dus op de zonnewende, terwijl de mysterieuze doorgang zelf precies oost-west liep en dus op de equinoctiale zonsopgangslijn lag. Dit suggereerde dat het een of ander ritueel doel diende.
Het kostte Paget en Jones, werkend onder moeilijke omstandigheden met een kleine groep vrijwilligers, het grootste deel van een decennium om wat een zeer ambitieus tunnelsysteem bleek te zijn, vrij te maken en te onderzoeken. De ceremoniële functie leek te worden bevestigd door de aanwezigheid van enorme aantallen nissen voor olielampen – ze kwamen om de tuin voor in de lagere niveaus van de tunnels, veel vaker dan alleen nodig zou zijn geweest voor de verlichting. De bouwers hadden ook goed nagedacht over de indeling van het complex, dat ontworpen leek om zijn mysteries te verbergen.
De “rivier de Styx” – een ondergrondse stroom, op sommige plaatsen bijna tot het kookpunt verhit, die door de diepste gedeelten van het tunnelcomplex stroomt. Het was de ontdekking van deze stroom die Paget ertoe bracht zijn gewaagde hypothese te formuleren dat het Grote Antrum bedoeld was als een voorstelling van de mythische ondergrondse gangen naar Hades.
In het door puin verstikte deel van de tunnels vonden Paget en Jones, verborgen achter een S-bocht, een tweede versperring. Deze, ontdekten de ontdekkingsreizigers, markeerde de plaats waar twee tunnels uit elkaar liepen. Uitgaande van de overblijfselen van enkele oude draaipunten, suggereerde Paget dat op deze plaats ooit een verborgen deur had gezeten. Gesloten, zou deze de toegang tot een tweede tunnel hebben gemaskeerd, die diende als een kortere weg naar de lagere niveaus. Gedeeltelijk geopend, zou het gebruikt kunnen zijn (suggereerde de verkenner) als een opmerkelijk effectief ventilatiesysteem; hete, bedorven lucht zou uit het tunnelcomplex gezogen worden op plafondniveau, terwijl stromen van koelere lucht van de oppervlakte constant aangezogen werden langs de vloer.
Maar pas toen de mannen dieper de heuvel op gingen openbaarde zich het grootste mysterie van de tunnels. Daar, verborgen aan de voet van een veel steilere gang, en achter een tweede S-bocht die verhinderde dat iemand hem tot het laatste moment kon zien, liep een ondergrondse beek. Een kleine “aanlegsteiger” stak uit in het zwavelhoudende water, dat van links naar rechts door de tunnel liep en in de duisternis verdween. En de rivier zelf was heet om aan te raken – op sommige plaatsen naderde het het kookpunt.
De omstandigheden op dit lage punt in het tunnelcomplex waren zeker stygisch. De temperatuur was gestegen tot 120 graden Fahrenheit, de lucht stonk naar zwavel. Het was een opluchting om de stroom over te steken en aan de andere kant een steil oplopende gang te beklimmen, die uiteindelijk uitkwam in een voorkamer, deze keer gericht op de spiraalvormige zonsondergang, die Paget het “verborgen heiligdom” noemde. Van daaruit gingen meer verborgen trappen naar de oppervlakte om tevoorschijn te komen achter de ruïnes van waterreservoirs die de thermen van het oude tempelcomplex hadden gevoed.
De Phlegræan Fields (links) en de Vesuvius, naar de kaart van Scipione Breislak van 1801. Baiae ligt op de noordoostelijke punt van het schiereiland Bacoli, aan het uiterste westelijke einde van de Velden.
Wat was dit “Grote Antrum,” zoals Paget het noemde? Wie had het gebouwd en met welk doel? En wie had het tegengehouden? Na een decennium van verkenning hadden hij en Jones antwoorden op die vragen geformuleerd.
Het tunnelsysteem, zo stelden de twee mannen voor, was aangelegd door priesters om een bezoek aan de mythische onderwereld van de Grieken na te bootsen. In deze interpretatie stelde de stroom de legendarische rivier de Styx voor, die de doden moesten oversteken om Hades binnen te gaan; een kleine boot, zo speculeerden de ontdekkingsreizigers, zou bij de aanlegsteiger hebben liggen wachten om bezoekers naar de overkant te brengen. Aan de overkant zouden deze ingewijden de trap naar het verborgen heiligdom hebben beklommen, en daar zouden ze… wie hebben ontmoet? Paget dacht dat een van de mogelijkheden een priesteres was die zich voordeed als de Cumese sibille, en daarom noemde hij het complex het “Antrum van Inwijding.”
De tunnels zouden volgens Paget gebouwd kunnen zijn om priesters in staat te stellen hun beschermheren – of misschien gewoon rijke reizigers – ervan te overtuigen dat zij door de onderwereld waren gereisd. De verzengende temperaturen onder de grond en de dikke dampen van vulkanische dampen zouden die indruk zeker hebben gewekt. En als de bezoekers moe, verward of misschien gewoon gedrogeerd waren, zou het mogelijk zijn geweest om een krachtige buitenwereldse ervaring te creëren die zelfs de sceptici zou kunnen overtuigen.
Een algemeen plan van het tunnelcomplex, getekend door Robert Paget. Klik tweemaal om het in hogere resolutie te bekijken.
In het voordeel van dit argument, ging Paget verder, was de zorgvuldige planning van de tunnels. De “scheiding der wegen”, met zijn verborgen deur, zou een groep priesters en misschien ook de “Cumæan sibyl” snel toegang hebben verschaft tot het verborgen heiligdom, en de ontmoeting met de “River Styx” zou zijn vergemakkelijkt door de S-bocht constructie van de tunnels, die haar aanwezigheid voor nieuwe ingewijden verborgen hield. Het systeem sloot bovendien nauw aan bij oude mythen over bezoeken aan de onderwereld. In Vergilius’ Aeniad, bijvoorbeeld, steekt de held, Aeneas, de Styx slechts één keer over op zijn ondergrondse reis, en komt uit Hades via een alternatieve route. Het tunnel complex bij Baiæ leek te zijn gebouwd om juist zo’n reis mogelijk te maken-en Vergilius, in Paget’s argument, had in de buurt gewoond en zou zelf een ingewijde kunnen zijn geweest in Baiæ’s mysteries.
Het dateren van de bouw van het complex was een grotere uitdaging. De onderzoekers vonden in de tunnels weinig bewijs dat zou kunnen wijzen op de identiteit van de bouwers – alleen een schietlood van een metselaar in een van de nissen en wat oude graffiti. Maar uitgaande van de veronderstelling dat de gangen deel hadden uitgemaakt van het omringende tempelcomplex, kwamen zij tot de conclusie dat zij het best gedateerd konden worden in de late archaïsche periode rond 550 v.C. – zo ongeveer in de tijd dat de Cumese sibille zou hebben geleefd. Als dat zo is, dan was het complex vrijwel zeker het werk van de Griekse kolonisten van Cumæ zelf. Wat betreft het tijdstip waarop de tunnels werden geblokkeerd, dat – zo dacht Paget – moet hebben plaatsgevonden na Vergilius’ tijd, tijdens de vroege keizertijd van de Romeinse geschiedenis. Maar wie precies opdracht gaf tot het werk, of waarom, kon hij niet zeggen.
In de loop der tijd losten Paget en Jones tenminste enkele van de mysteries van het Grote Antrum op. In 1965 haalden ze een vriend, kolonel David Lewis van het Amerikaanse leger, en zijn zoon over om de Styx voor hen te onderzoeken met behulp van scuba-apparatuur. De twee duikers volgden de stroom in een tunnel die dramatisch dieper werd en ontdekten de bron van haar mysterieuze hitte: twee bronnen van kokend water, oververhit door de vulkanische kamers van de Phlegræan Fields.
Een van de twee kokende bronnen die de “Styx” voeden, gefotografeerd in 1965, 250 voet onder de oppervlakte, door kolonel David Lewis, U.S. Army.
Of de uitvoerige theorieën van Paget en Jones juist zijn, blijft een punt van discussie. Dat het tunnelcomplex een ritueel doel diende kan nauwelijks worden betwijfeld als de kompaspeilingen van de ontdekkingsreizigers juist zijn, en de bijzonderheden van de opmerkelijke constructie lijken veel van wat Paget zegt te ondersteunen. Van de alternatieve verklaringen lijkt slechts één – dat de tunnels ooit deel uitmaakten van een systeem dat was ontworpen om warm mineraalrijk water te leveren aan de badhuizen boven – aannemelijk, hoewel het zeker geen verklaring biedt voor kenmerken zoals S-bochten die waren ontworpen om de wonderen die voor ons lagen te verbergen voor naderende bezoekers. De centrale vraag is of het mogelijk is Paget’s kanaal van kokend water diep onder de grond anders te zien dan als een opzettelijke voorstelling van een van de legendarische rivieren die Hades omringden – als het niet de Styx zelf is, dan misschien de Phlegethon, de mythische “rivier van vuur” die in Dante’s Inferno de zielen van de overledenen kookt. Historici van de antieke wereld betwisten niet dat machtige priesters heel goed in staat waren om ingewikkelde misleidingen op te zetten en een recent geologisch rapport over de veel bekendere Griekse orakelplaats Delphi toonde aan dat scheuren in de rotsen in de buurt bedwelmende en verdovende gassen naar de oppervlakte van die plaats brachten, wat suggereert dat die plaats wellicht was uitgekozen en gebruikt voor een doel dat veel leek op het doel dat Paget bij Baiæ voorstelde.
Toch blijft er veel mysterieus aan het Grote Antrum – niet in de laatste plaats de netelige vraag hoe oude bouwers, werkend met primitief gereedschap aan het eind van de Bronstijd, van het bestaan van de “rivier de Styx” op de hoogte konden zijn geweest, laat staan dat zij een tunnel hadden kunnen graven die de rivier zo keurig afsloot. Er is geen spoor van de kokende rivier aan de oppervlakte en pas in de jaren zeventig, na de dood van Paget, ontdekten zijn medewerkers, door gekleurde kleurstoffen in het water te injecteren, dat de rivier kilometers verderop, aan de noordkant van Kaap Miseno, in zee uitmondt.
Paget vond een één meter hoog fragment van ruw geschilderde graffiti vlakbij de ingang van de tunnels. Hij interpreteerde de eerste regel als “Illius” (“van dat”), en de tweede als een stenosymbool dat een gebed tot de Griekse godin Hera voorstelt.
Er lijkt sinds Paget’s tijd weinig veranderd te zijn in Baiæ. Zijn ontdekkingen hebben opmerkelijk weinig invloed gehad op het toerisme in de antieke badplaats, en zelfs vandaag de dag blijft het netwerk van gangen, waaraan hij zo lang heeft gewerkt, gesloten en nauwelijks bezocht. Een plaatselijke gids kan worden ingehuurd, maar het complex blijft moeilijk, heet en oncomfortabel om te bezoeken. Er wordt weinig gebruik gemaakt van het idee dat het ooit een toegang tot de onderwereld was, en in afwachting van heronderzoek door getrainde archeologen kan er niet veel meer gezegd worden over de oorsprong en het doel van de tunnels. Maar zelfs onder de vele mysteries van de antieke wereld blijft het Grote Antrum aan de Baai van Napels zeker een van de meest intrigerende.
Bronnen
C.F. Hardie. “The Great Antrum at Baiae.” Papers of the British School at Rome 37 (1969); Peter James and Nick Thorpe. Uitvindingen uit de oudheid. Londen: Michael O’Mara, 1995; A.G. McKay. Cumae and the Phlegraean Fields. Hamilton, Ont: Cromlech Press, 1972; Daniel Ogden. Magic, Witchcraft and Ghosts in the Greek and Roman Worlds: A Sourcebook. Oxford: Oxford University Press, 2002; R.F. Paget. “Het ‘Grote Antrum’ in Baiae: een voorlopig verslag. Papers van de British School at Rome 35 (1967); R.F. Paget. In de voetsporen van Orpheus: The Story of the Finding and Identifications of the Lost Entrance to Hades, the Oracle of the Dead, the River Styx and the Infernal Regions of the Greeks. Londen: Robert Hale, 1967; H.W. Parke. Sibyls and Sibylline Prophecy in Classical Antiquity. Londen: Routledge, 1988; P.B. Wale. “Een gesprek voor ‘Het Antrum van Inwijding, Baia. Italy’.” BBC h2g2, geraadpleegd 12 augustus 2012; Fikrut Yegul. “Het Thermo-Mineral Complex te Baiae en De Balneis Puteolanis.” The Art Bulletin 78:1, maart 1996.