Afhankelijk van waar je woont in de wereld, associeer je Sint Nicolaas met een aantal verschillende dingen – hij is de patroonheilige van (onder andere) kinderen, kuipers, zeelui, vissers, kooplieden, omroepers, vals beschuldigden, berouwvolle dieven, brouwers, apothekers, boogschutters, pandjesbazen, Aberdeen, Galway, Bari, Moskou, Amsterdam, en de Koninklijke School voor Kerkmuziek.
Icon of St Nicholas 15th C-16th C
Russian School
The Ashmolean Museum of Art and Archaeology
In het Verenigd Koninkrijk en de Verenigde Staten, bestaat het algemene idee dat hij op een of andere manier verwant is aan de Kerstman, maar veel mensen weten niet precies hoe een bisschop uit de derde/vierde eeuw in verband kan worden gebracht met de man met het rendier in het rode pak en de witte baard.
Het korte antwoord is dat de figuur van de Kerstman/vader Kerstmis een amalgaam is van vele tradities, waaronder die van de heilige.
Hoe dan ook, Nicolaas was een echt persoon, en een christelijke heilige, en zijn feestdag wordt gevierd op 6 december, dus hier is een blik op een aantal van de afbeeldingen van hem in de kunst.
Welke Sint Nicolaas?
Dezer dagen, tenzij je een hagiograaf bent, kunnen heiligen verwarrend zijn. Om te beginnen is er meer dan één Sint Nicolaas, maar degene die we zoeken is over het algemeen bekend als Sint Nicolaas van Myra of van Bari (Sint Nicolaas van Tolentino komt ook voor in de kunst, maar we zullen zijn verhaal voor een andere dag moeten bewaren).
‘Myra’ is omdat hij daar bisschop was – het was oorspronkelijk een oude Griekse stad in Klein-Azië, in wat nu Turkije is. In de eerste eeuwen na Christus lagen veel van de steden waar de christelijke kerk bloeide in het Midden-Oosten en Noord-Afrika. Myra was een van die bisdommen. Er is heel weinig bekend over het leven van de historische Nicolaas, hoewel traditioneel wordt aangenomen dat hij rond 270 na Christus ergens in de buurt is geboren en in 343 na Christus in Myra is gestorven.
Sint Nicolaas van Bari ca.1510
Italiaanse (Florentijnse) School
Christ Church, University of Oxford
Maar waarom ‘van Bari’? Bari, in Zuid-Italië, wordt geassocieerd met Sint Nicolaas vanwege een heilige diefstal in de elfde eeuw. In die tijd was de Kerk onlangs gesplitst tussen de Oosterse en Westerse tak – een splitsing die bekend staat als het Grote Schisma. Dit is de reden waarom de Orthodoxe Kerk en de Katholieke Kerk vandaag verschillende denominaties zijn. In 1087 besloot een groep kooplieden uit Bari (in het Westen) de overblijfselen – bekend als relikwieën – van Nicolaas mee te nemen naar het Oosten, omdat de (niet-christelijke) Seltsjoeken de regio oprukten.
Nicolaas van Bari die de Storm verbant 1433-1435
Bicci di Lorenzo (1373-1452)
The Ashmolean Museum of Art and Archaeology
Zoals u kunt zien aan het grote aantal orthodoxe iconen, is hij populair gebleven in zowel oost als west. Vooral in Rusland staat hij bekend als ‘de wonderdoener’.
Sint Nicolaas de Wonder-Werker 17e C-18e C
Russische School
Christ Church, University of Oxford
In het middeleeuwse Italië verzamelden pelgrims naar het Heilige Land ‘het manna van Sint Nicolaas’ (een geparfumeerde mirre die zijn lichaam zou afscheiden) in loden kruiken voordat ze vertrokken. Hierdoor werd hij de patroonheilige van gilden van parfumeurs, apothekers en kruidendokters.
Mirakels en liefdadigheid
Sheiligen werden gewoonlijk met wonderen in verband gebracht. Dit zijn vaak apocriefe verhalen, vaak met een sterk bovennatuurlijk element. Sint Nicolaas heeft een aantal grote wonderen die worden verteld als onderdeel van zijn verhaal.
De meest bekende is zijn grote liefdadigheid. Het verhaal gaat dat drie zusters zo arm waren dat ze zich geen bruidsschatten konden veroorloven. In die tijd zou dit mogelijk hebben betekend dat zij prostituées hadden moeten worden, omdat zij niet in staat zouden zijn geweest te trouwen.
De liefdadigheid van de heilige Nicolaas van Bari omstreeks 1555-60
Girolamo Macchietti (1535-1592) (toegeschreven aan)
The National Gallery, Londen
Sint Nicolaas hoorde van hun benarde situatie, en hij gooide stiekem een beurs vol geld door hun raam. De volgende nacht keerde hij terug en deed hetzelfde. De derde nacht werd hij op heterdaad betrapt, maar hij beval hen het geheim te houden.
De liefdadigheid van Sint Nicolaas
onbekende kunstenaar
Wellcome Collection
In de iconografie van de heilige werden de gouden beursjes gouden bollen, en dat is te zien op dit schilderij uit de Wellcome Collection.
Saint Nicholas
onbekende kunstenaar
Wellcome Collection
De pandjesbazen gebruikten traditioneel de drie gouden ballen als uithangbord buiten hun pand. Sint Nicolaas is de beschermheilige van de pandjesbazen, hoewel er enige verwarring bestaat over de vraag of het teken te maken zou kunnen hebben met de bankierende Lombarden of de Medici-familie, en niet met de heilige.
Een andere populaire legende over Sint Nicolaas is voor een modern publiek behoorlijk huiveringwekkend. Deze verhaalt dat hij drie vermoorde jongetjes, die tijdens een hongersnood waren gedood, weer tot leven wekte, ingemaakt en bedoeld om als ham te worden verkocht.
U ziet de scène die rechts op dit paneel is afgebeeld (de linker en middelste scènes zijn van hem als pasgeboren baby die op wonderbaarlijke wijze opstaat en bidt, en de anonieme gift van geld aan de drie zusters).
Drie legenden van Sint Nicolaas ca.1500-1520
Gerard David (ca.1460-1523)
National Galleries of Scotland
Hoewel het een populair motief was in de christelijke kunst van de Middeleeuwen, raakte het tafereel ‘de ingemaakte jongens weer tot leven wekken’ in latere tijden grotendeels uit de mode. Het is onduidelijk of het dit precieze verhaal is waarop Edward Burne-Jones zinspeelt in dit laat-negentiende-eeuwse schilderij, in zijn herkenbare prerafaëlitische stijl.
Saint Nicholas 1870-1898
Edward Burne-Jones (1833-1898)
Tameside Museums and Galleries Service: The Astley Cheetham Art Collection
De veelvuldige afbeelding van Sint Nicolaas met kinderen heeft zijn latere band met de Kerstman/Santa Claus alleen maar versterkt.
Dus is Sint Nicolaas de Kerstman?
Niet echt. De heilige staat bekend om liefdadigheid en het geven van geschenken. Maar in heel Europa zijn er veel wintertradities van het geven van geschenken. In het Verenigd Koninkrijk werd de persoon die traditioneel het feest vertegenwoordigde Father Christmas genoemd, een allegorische figuur die misschien meer gemeen had met een oude man die de winter vertegenwoordigde.
Hoewel het Nederlandse Sinterklaas (van het verkleinwoord van Nicolaas: Klaas/Claus) in de loop der tijd samensmolt met de Britse figuur van Father Christmas. In Engelssprekende landen komt hij meestal op kerstavond om cadeautjes uit te delen.
Old Father Christmas
William Ewart Lockhart (1846-1900)
Hunterian Art Gallery, University of Glasgow
Overal vinden tradities op andere dagen plaats, deels doordat protestanten tijdens de reformatie afstand namen van het belang van heiligen – en met een scala aan hulpjes. Van Krampus, Belsnickel en Knecht Ruprecht in Oostenrijk en Duitsland tot de (nu zeer omstreden) Zwarte Piet in Nederland, Sint Nicolaas/Santa/Sinterklaas heeft een aantal metgezellen. Sommige van hen delen geen cadeautjes uit, maar kolen of zelfs slaag aan stoute kinderen!
In het Verenigd Koninkrijk en de Verenigde Staten denken we nu aan de Kerstman/vader Kerstmis in zijn rood-witte pak, rendieren en arrenslee, die speelgoed (en geen straf!) aan kinderen brengt.
Christmas Card
Arthur Edwin Baker (1876-1960)
Valence House Museum
Hier is een ongewone kijk op deze moderne versie die afstamt van de heilige – Santa op een hovercraft!
‘Super Santa 4’ 1978
Peter Thorn (actief 1961-1985)
The Hovercraft Museum Trust
Om het beroemde gedicht uit 1823 te misquoten, A Visit from St Nicholas, waarin het idee werd verankerd (althans in het Amerikaanse denken) dat Sinterklaas de definitieve kerstcadeautjesgever is:
Maar ik hoorde hem uitroepen, voordat hij zijn hovercraft uit het zicht manoeuvreerde –
‘Happy Christmas to all, and to all a good night!
Hoewel Kerstmis nog een paar weken weg is, is het, zoals veel van het Sinterklaasverhaal, allemaal erg verwarrend…
Sint Nicolaas is door vele eeuwen heen, en in vele gedaanten, een vaste favoriet in de kunst gebleven. Het zal fascinerend zijn om te zien hoe zijn reis zich verder ontvouwt.
Andrew Shore, Head of Content at Art UK