In AD 14, deze zomer tweeduizend jaar geleden, blies keizer Augustus, na ruim veertig jaar Rome te hebben overheerst, eindelijk zijn laatste adem uit. De nieuwe keizer was zijn stiefzoon Tiberius. Terwijl Augustus’ succes bij het beëindigen van de burgeroorlog en het discreet omvormen van een republiek tot een eenmansregering zelfs bij hen die niet van autocratie houden met tegenzin bewondering wekt, heeft Tiberius maar weinig fans. Suetonius’ biografie, de derde in zijn twaalf Levens van de Caesars, biedt een aantal intrigerende inzichten in waarom dit zo zou kunnen zijn.
Afkomstig uit een van de meest adellijke families van Rome, had Tiberius, die halverwege de vijftig was toen hij aan de macht kwam, had een reeks enorm succesvolle, zij het weinig opzienbarende, militaire campagnes geleid, waarbij hij Pannonië (ongeveer het huidige Hongarije) in het oosten veilig had gesteld en veel had gedaan om het lastige gebied rond de Rijn in het noorden te stabiliseren. Hij hield van literatuur, filosofie en kunst. Hij was precies het soort man dat tijdens de republiek de hogere echelons van de senaat had gedomineerd – een zeer traditioneel soort Romeins leider, zo lijkt het.
Maar van de oude commentatoren heeft alleen Velleius Paterculus, die tijdens zijn bewind schreef, veel goeds te melden. Suetonius, in zijn biografie, en Tacitus, in zijn Annalen, leveren een litanie van vernietigende kritiek. Tiberius, zelf een groot liefhebber van traditie, een vurig pleitbezorger van correcte procedures, schijnt zijn positie – als nog niet volledig erkende alleenheerser, van wie verwacht wordt dat hij zijn persoonlijk overwicht uitoefent in wat het oude republikeinse kader lijkt te zijn – zeer ongemakkelijk gevonden te hebben. In tegenstelling tot Augustus had hij geen enkele behoefte om een warme relatie met het gewone volk van Rome op te bouwen. (Suetonius maakt duidelijk dat hij totaal geen belangstelling had voor de spelen – een veelzeggende indicator.) Er werd geen geld uitgegeven aan openbare werken. Hij stond erop dat de Senaat zich onafhankelijk gedroeg en gaf cryptische hints over hoe hij wilde dat de Senaat zou stemmen. Maar zijn grootste misdaad, in de ogen van sommige critici uit de oudheid, was het verlaten van Rome.
In 26 na Christus, twaalf jaar na het begin van zijn regeerperiode, trok Tiberius zich terug op het eiland Capri, om nooit meer naar de stad terug te keren. Was dit bedoeld als een terugkeer naar de senatoriale regering? De volgende elf jaar werd de keizerlijke controle op afstand uitgeoefend, voor het grootste deel door Sejanus, prefect van de praetoriaanse garde. Onder de vele prominente Romeinen die in die jaren wegens verraad werden veroordeeld, bevonden zich leden van Tiberius’ eigen familie, waaronder de weduwe en twee oudere zonen van zijn neef Germanicus. Uiteindelijk eindigde ook Sejanus als lijk in de Tiber, met hem meeslepend velen die hadden gehoopt voordeel te behalen door zich met de handlanger van de keizer te associëren. Dit bloedbad weerspiegelt Tiberius’ aangeboren wreedheid, evenals zijn onzekerheid – maar Suetonius belicht ook andere ondeugden.
De biografie begint met wat familiegeschiedenis – een mengelmoes van vroegere Claudians, mannen en vrouwen, sommigen beroemd om hun deugdzaamheid, anderen berucht om hun arrogantie en verdorvenheid. Daarna schetst Suetonius een beeld van Tiberius’ vroege leven, zijn onderscheiden militaire carrière, zijn ambtsaanvaarding en de overwegend positieve maatregelen die hij in de eerste jaren van zijn bewind nam. Maar hoofdstuk 33 zinspeelt duister op de karaktermoord, die zal volgen: “Hij liet slechts geleidelijk zien wat voor keizer hij was”. Dit is een voorbode van de opmerkingen die Suetonius maakt in zijn Levens van Caligula (hfdst. 22: “Het verhaal tot nu toe ging over Caligula de keizer, de rest moet gaan over Caligula het monster”) en Nero (het einde van hfdst. 19 bereidt de lezer voor op “de schandelijke daden en misdaden waarmee ik mij voortaan bezig zal houden”). Voor Suetonius is het karakter, ook al wordt het tijdelijk gemaskeerd, niet onderhevig aan verandering of ontwikkeling.
Suetonius merkt wel op dat Tiberius door zijn terugtrekking het provinciaal bestuur verwaarloosde, maar verhalen over de verdorvenheid van de keizer krijgen veel meer aandacht. Eenmaal op Capri, gaf Tiberius “eindelijk toe aan alle ondeugden die hij zo lang had proberen te verbergen”. Zijn drankgebruik was legendarisch, zijn seksleven overtrof de ergste fantasieën. Omringd door seksueel expliciete kunstwerken, was Tiberius verslaafd aan elke vorm van perversie, met jongens, meisjes – zelfs kleine kinderen. De beschuldigingen met betrekking tot orale seks zouden bij de Romeinse lezers een bijzondere afkeer hebben opgeroepen. Tiberius’ lusten waren nauwelijks menselijk te noemen; “men sprak over het oude geitenhol – waarmee de naam van het eiland werd bespeeld”. Wat deed Tiberius werkelijk? Dit soort verhalen behoorden tot de gangbare gang van zaken in het Romeinse politieke discours. Suetonius wijdt vergelijkbare ruimte aan de seksuele misstappen van Caligula, Nero en Domitianus – dergelijk gedrag is te verwachten van een tiran. De afgelegenheid van de keizerlijke residentie zelf moet de meest lugubere fantasieën in Rome hebben aangewakkerd. Emblematisch voor Tiberius’ onmogelijke positie is zijn relatie met zijn moeder Livia. Was zij niet de decennialange echtgenote van Augustus geweest, dan was Tiberius nooit aan de macht gekomen. Suetonius benadrukt herhaaldelijk Livia’s sleutelrol in de promotie van haar zoon. Zij haalde Augustus over om hem te adopteren, na de dood van zijn twee volwassen kleinzonen. Zij hielp om een rivaliserende kandidaat uit te schakelen. Zelfs nadat Tiberius Augustus opvolgde, bleef Livia een macht om rekening mee te houden: Hij was woedend op zijn moeder Livia, omdat zij een gelijk deel van zijn macht opeiste. Toch moeten we misschien even voorzichtig zijn met deze verhalen als met die over Tiberius’ seksuele smaak. Hoe kunnen Tiberius’ critici hem beter ondermijnen dan door te beweren dat deze ervaren militair op late middelbare leeftijd advies van zijn moeder nodig had? Dergelijke beweringen zouden misschien vooral kwetsend zijn geweest voor iemand met Tiberius’ ultra-traditionele opvattingen. De senatoren die voorstelden hem te eren met de titel ‘Zoon van Livia’ wisten hoe ze de keizer moesten kwellen. Suetonius meldt zelfs verhalen dat de voornaamste reden waarom Tiberius Rome verliet voor Capri was om weg te zijn van zijn moeder.
Afbeelding credits: (1) Siemiradzki Orgie op Capri door Henryk Siemiradzki, 1881. Publiek domein via Wikimedia Commons (2) Tiberius Claudius Nero Caesar (42 BCE – 37 CE). Uit: H.F. Helmolt (ed.): History of the World. New York, 1901. Universiteit van Texas Portrettengalerij. Publiek domein via Wikimedia Commons.