Vikinginstrument – Muziek uit de Vikingtijd

Muziek maakt al sinds onze tijd als holbewoners deel uit van onze cultuur, en dat was natuurlijk ook het geval in de Vikingtijd. Vandaag de dag kunnen we in onze bodem nog steeds de overblijfselen vinden van de muziekinstrumenten die de Vikingen tijdens hun leven gebruikten. Helaas zijn we niet in staat om hun muziek op te graven en te beluisteren hoe die klonk, en er zijn ook geen muzieknotaties uit de Vikingtijd gevonden.

De archeologen hebben een breed scala aan Vikinginstrumenten gevonden, en veel daarvan lijken nog steeds op muziekinstrumenten die vandaag de dag in sommige delen van Oost-Europa worden gebruikt.

Viking houtblaasinstrumenten

Het eerste muziekinstrument dat we onder de loep gaan nemen is de hoorn, dit type blokfluit kon worden gemaakt van de hoorn van een koe of van de hoorn van een geit. De mensen in de Vikingtijd boorden gaten in zo’n hoorn, net zoals bij een fluit.

Een hoorn als deze heeft meestal vier tot vijf gaten, maar dat kon je niet altijd zelf bepalen, de lengte van de hoorn kon van hoorn tot hoorn sterk verschillen. Deze hoorn op de afbeelding is een replica van de hoorn van een koe uit Västerby in Zweden.

We zijn er ook vrij zeker van dat sommige hoorns geen gaatjes hadden, en louter als blaashoorn werden gebruikt, maar daar is geen archeologisch bewijs voor, we hebben er wel afbeeldingen van op het tapijt van Bayeux, die kort na de slag bij Hastings in 1066 werden gemaakt.

Vikingfluit

Er zijn in Scandinavië veel fluiten uit de Vikingtijd gevonden, deze fluiten waren meestal gemaakt van dierenbotten zoals het been van een koe, een hert, of van grote vogels. Deze fluiten hadden meestal drie gaten, maar er zijn ook fluiten gevonden met tot wel zeven gaten.

Panpijp uit de Vikingtijd

Een Vikinginstrument dat u misschien niet met de Vikingtijd in verband zou hebben gebracht is de panpijp (ook wel Panfluit genoemd). Een van deze panpijpen werd gevonden bij de Coppergate opgravingen die van 1976 – 1981 werden uitgevoerd in York (Jorvik), Engeland. Deze panpijp uit York dateert naar schatting uit de 10e eeuw, dat is aan het eind van het Vikingtijdperk. Deze panpijp is gemaakt van een kleine plaat buxushout en de pijpen zijn ontstaan door op verschillende diepten gaten in het hout te boren.

De bovenkant van de gaten was enigszins afgeschuind om een comfortabele rustplaats voor de lippen van de muzikant te vormen. De York panpipe heeft vijf pijpen, en het is eigenlijk nog steeds mogelijk om er de AHCDE klanken op te spelen.

Skalmejen

Dit is een replica van het muziekinstrument dat bekend staat als “Skalmejen”, en het werd gevonden op het eiland genaamd Falster in Denemarken, en het wordt geschat te dateren uit de 11e eeuw. Er hangt een beetje mystiek rond dit instrument omdat de archeologen niet zeker weten hoe het werd gebruikt.

Sommigen hebben gespeculeerd dat het een deel van een doedelzak was, maar bij de opgraving werden geen resten van een lederen zak gevonden. Er is er echter wel een gevonden die er erg op lijkt in Zweden, en die wel wat resten van leer ernaast had. Het is mogelijk dat dit Vikinginstrument een soort hoornpijp is met een mondstuk eraan toegevoegd.

Kaakharp

Dit nogal vreemd uitziende instrument is een kaakharp, en het maakte deel uit van de gereedschapskist van de Vikingen wanneer zij hun muziek speelden. Het heeft echt een uniek geluid, dat aan de ene kant vreemd klinkt, maar aan de andere kant vertrouwd, alsof iets diep in ons het geluid herkent.

Viking koperinstrumenten

Als we een van de koperinstrumenten uit de Vikingtijd bekijken, denk ik dat we moeten kijken naar de lur, omdat het een van de meest genoemde instrumenten uit de Vikingtijd is. Dit trompetachtige instrument was gemaakt van hout en het kwam voor in verschillende lengtes.

Zo waren de lurs die in de jaren ’90 in Denemarken werden gevonden bij Herning en Holing tussen 78cm – 79,5cm lang (30-31 inches), en de lur die in 1904-1905 werd gevonden bij de scheepsbegrafenis in Oseberg waren 106,5cm lang (42 inches).

De lurs werden gemaakt uit één stuk hout dat in de lengte was gespleten, de binnenkant uitgehold, en vervolgens werden de twee helften weer zeer stevig aan elkaar gebonden met enkele wilgenbanden.

We denken dat het een muziekinstrument was in de Vikingtijd, maar het is echt onbekend of dat zo was, het werd waarschijnlijk vooral gebruikt door de boeren om hun vee terug te roepen naar hun boerderij. We zijn er echter vrij zeker van dat de lier werd gebruikt tijdens oorlogsvoering om de troepen te verzamelen voor een aanval, en het werd waarschijnlijk ook thuis gebruikt om de lokale bevolking te waarschuwen voor inkomende vijanden.

Viking snaarinstrumenten

De Vikingen speelden ook op snaarinstrumenten, en wat is een beter instrument om naar te beginnen te kijken dan de lier. Deze lier is een Scandinavisch Vikinginstrument, maar het is in feite een harp, en het is een instrument dat volgens de Noorse sagen werd beschouwd als een instrument voor heren. Als u naar de serie Vikings hebt gekeken, hebt u waarschijnlijk Einar Selvik van de muziekgroep die bekend staat als Wardruna op dit instrument zien spelen.

Tagelharpa

Een ander snaarinstrument uit de Vikingtijd is de Tagelharpa, wat in feite paardenharenharp betekent omdat de snaren van paardenhaar zijn gemaakt. Dit is ook een van de instrumenten die Einar heeft gebruikt voor het componeren van zijn muziek met Wardruna.

Rebec

De Vikingen stonden bekend om hun verre reizen, en daarom kwamen ze vaak andere culturen tegen met nieuwe en opwindende muziekinstrumenten, die ze nog nooit hadden gezien of van gehoord. Het is zeer waarschijnlijk dat de Vikingen het snaarinstrument rebec tegenkwamen op een van hun vele reizen naar het Byzantijnse rijk.

Ze vonden waarschijnlijk een rebec bij een van de vele koopmanskraampjes in een van de stoffige straten van Constantinopel of zoals de Vikingen het Miklagård noemden (Oud Noors: Miklagarðr), en ze ruilden er waarschijnlijk wat van hun bont voor. Dit instrument lijkt bijna op een viool, maar de klanken zijn niet helemaal hetzelfde.

We weten niet hoe ver dit instrument in Scandinavië verspreid was tijdens de Vikingtijd, en er is tot nu toe maar één rebec in Scandinavië gevonden, uit de Vikingtijd, en dat was bij een opgraving in de oude Vikingstad Hedeby.

Viking-ritme-instrumenten

De trommel is een van de oudste muziekinstrumenten, en die was natuurlijk ook in Scandinavië bekend, maar tot nu toe zijn er geen trommels gevonden. Er wordt gespeculeerd dat de trommels die de Vikingen gebruikten vergelijkbaar waren met de Ierse bodhran drum of de veltrommels die door de Sami in Noord-Scandinavië werden gebruikt.

Of de Vikingen alleen trommels gebruikten voor hun ceremoniële rituelen of ook als onderdeel van hun muziek, is iets wat we gewoon niet weten, maar het zou nogal vreemd zijn als ze dat niet deden.

Andere Noordse muziekinstrumenten

Er was waarschijnlijk geen grens aan wat als muziekinstrument kon worden beschouwd in de tijd van de Vikingen, en ze gebruikten waarschijnlijk allerlei soorten instrumenten. Van het gebruik van hun stem, fluiten, stampen met hun voeten of klappen in hun handen, het is echt alleen de verbeelding die de grenzen bepaalt.

Er is ook een breed scala aan bellen en ratels gevonden, die waarschijnlijk ook werden gebruikt als onderdeel van hun muziek. Ratels en bellen hadden ook het voordeel dat ze de boze geesten weghielden van de kinderen als ze in hun bed lagen.

Beschrijvingen van muziek uit de Vikingtijd

De meeste bronnen uit de Vikingtijd die ons nu ter beschikking staan, zijn geschreven door mensen die niet erg op de heidenen gesteld waren, en daarom hebben ze vaak hun eigen opties in hun werk verwerkt. Ze kenden de Noordse cultuur waarschijnlijk ook niet erg goed, en het is mogelijk dat ze gewoon stonden toe te kijken hoe de heidenen zich gedroegen zonder interactie met hen.

Wat net zoveel zin zou hebben als buiten staan en vanuit een mistig raam een kamer in kijken, en dan beweren dat ze begrijpen wat er aan de hand is. Neem de niet-heidense bronnen dus altijd met een korreltje zout, want zij wilden hen niet noodzakelijkerwijs in een gunstig daglicht stellen. Velen van hen hadden een agenda en wilden loyaal zijn aan de kerk, en anderen waren gewoon buitenstaanders die vanuit een veel ander klimaat en cultuur naar Noord-Europa kwamen.

Alcuin van York’s beschrijvingen van de muziek uit de Vikingtijd

Het mag echt geen grote verrassing voor u zijn dat de christenen zeer ontevreden waren over de Vikingen, en de heidense muziek behoorde bij lange na niet tot hun populaire liederen. In 797 gaf Alcuin van York, die adviseur was van de Frankische keizer Karel de Grote, zijn mening over de Vikingmuziek in een brief aan Speratus, de bisschop van Lindisfarne.

In het Latijn: “Verba Dei legantur in sacerdotali convivio. Ibi decet lectorem audiri, non citharistam; sermones patrum, non carmina gentilium. Quid Hinieldus cum Christo? Angusta est domus: utrosque tenere non poterit. Non vult rex caelestis cum paganis et perditis nomine tenus regibus communionem habere.”

Vertaald in het Engels: “Laat het Woord van God gehoord worden wanneer de priesters samen eten. Zij moeten luisteren naar de lector, niet naar de cithara (lier); naar preken van de kerkvaders, niet naar liederen in de volkstaal. Wat heeft Ingeld met Christus te maken? Ons huis is niet groot genoeg om beide te herbergen. De koning van de hemel wil niets te maken hebben met verdoemde heidenen die de titel van koning voeren.”

Saxo Grammaticus’s beschrijvingen van muziek uit de Vikingtijd

In de 12e eeuw beschrijft de Deense priester en historicus Saxo Grammaticus in zijn boek, hoe een lierspeler optrad voor koning Erik Ejegod, die in de 11e eeuw de koning van Denemarken was.

In het Latijn: “Cuius prima specie praesentes veluti maestitia ac stupore complevit. Qui postmodum ad petulantiorem mentis statum vegetioribus lyrae sonis adducti, iocabundis corporum motibus gestiendo dolorem plausu permutare coeperunt.”

Postremo ad rabiem et temeritatem usque modis acrioribus incitati, captum amentia spiritum clamoribus prodiderunt. Ita animorum habitus modorum varietas inflectebat. Igitur qui in atrio melodiae expertes constiterant, regem cum admissis dementire cognoscunt irruptaque aede furentem complexi comprehensum continere nequibant.

“Quippe nimio captu furoris instinctus eorum se valide complexibus eruebat; naturae siquidem eius vires etiam rabies cumulabat. Victo itaque colluctantium robore, procursum nactus, convulsis regiae foribus arreptoque ense, quattuor militum continendi eius gratia propius accedentium necem peregit. Ad ultimum pulvinarium mole, quae undique a satellitibus congerebantur, obrutus, magno cum omnium periculo comprehenditur. Ubi vero mente constitit, laesae primum militiae iusta persolvit (Saxo Grammaticus, Gesta Danorum, XII:6).”

Vertaald in het Engels: “Eerst voerde hij verschillende stukken op, zodat iedereen vervuld was van verdriet en verdoofdheid. En daarna dwong de klank van de lier hen tot een onbeschaamde en levendige gemoedstoestand, daarna schertsende deuntjes die hen gretig maakten om hun lichamen te bewegen en zij begonnen angst in te ruilen voor applaus.”

“Tenslotte maakte het hen woedend tot waanzin en onbezonnenheid, zodat zij door waanzin werden bevangen en in opperste razernij grote kreten slaakten. Aldus veranderde de toestand van hun gemoed. En toen de muziek in de zaal ten einde was, zagen zij dat de koning tot waanzin en razernij werd gedreven, zodat zij niet in staat waren hem in bedwang te houden.”

“Aldus werden zij door buitensporige waanzin gegrepen en door razernij krachtig overweldigd; naar hun aard nam de waanzin van de mannen toe. En zo overwonnen door de kracht van de strijd, brak hij hun greep en dook naar voren, rukte de deur open en greep een zwaard en doodde vier van zijn krijgers, en niemand kon dichtbij genoeg komen om hem in bedwang te houden.”

“Aan het eind namen zijn hovelingen kussens en kwamen van alle kanten naderbij en wierpen ze over hem heen totdat ze allen met groot risico in staat waren om hem te grijpen. Toen hij weer bij zijn verstand was, betaalde hij het rechtvaardige weergeld voor de verwondingen van de krijgers.”

Arabische beschrijvingen van muziek uit de Vikingtijd

In 950 reisde de Arabische reiziger en koopman Ibrahim Ibn Ahmad Al-Tartushi, naar de Deense handelsstad Hedeby (Oud Noors: Heiðabýr)(Duits: Haithabu), en hier observeerde hij een van hun liederen of rituelen.

“Nooit eerder heb ik lelijker liederen gehoord dan die van de Vikingen in Slesvig (in Denemarken). Het grommende geluid dat uit hun kelen komt, doet me denken aan huilende honden, alleen nog ongetemder.”

In de late 10e eeuw schreef de Arabische ambassadeur Ibn Fadlan in zijn boek Risala over het zingen van de Vikingen tijdens een Vikingbegrafenisritueel. Ibn Fadlad reisde niet naar Scandinavië, maar hij reisde wel naar de Wolga, die in het huidige Rusland ligt, en het was hier dat hij het Rus’ volk ontmoette. Het Rus’ volk ook wel aangeduid als Viking Rus zijn mensen uit Scandinavië, die vaak rondtrokken in de oostelijke delen van Europa om te plunderen en handel te drijven.

“Zij verbranden hem op deze wijze: zij laten hem de eerste tien dagen in een graf liggen. Zijn bezittingen verdelen zij in drie delen: een deel voor zijn dochters en vrouwen; een ander deel voor kledingstukken om het lijk te kleden; een ander deel dekt de kosten van de bedwelmende drank die zij in de loop van tien dagen nuttigen, waarbij zij zich seksueel verenigen met vrouwen en muziekinstrumenten bespelen (§ 87).”

“Daarna maakt de groep mannen die met de slavin hebben samengeleefd van hun handen een soort verharde weg, waarbij de slavin, haar voeten op de palmen van hun handen plaatsend, op het schip klimt. De mannen kwamen met schilden en stokken. Men gaf haar een beker met bedwelmende drank; zij zong toen zij die aannam en dronk. De tolk vertelde mij, dat zij op deze wijze afscheid nam van al haar meisjesgezellen. Toen werd haar een andere beker gegeven; zij nam die aan en zong lange tijd, terwijl de oude vrouw haar aanspoorde op te drinken en naar het paviljoen te gaan waar haar meester lag (§ 90).”

Het oudste Deense lied

Zoals ik al eerder zei, beschikken wij helaas niet over muzieknotaties uit de Vikingtijd, maar ik heb goede hoop dat daar ooit verandering in zal komen. De oudste Scandinavische muzieknotatie met tekst, die door de tijd heen uit Scandinavië bewaard is gebleven, werd ontdekt op de allerlaatste bladzijde van het Scanische wetboek (Codex Runicus) (Deens: Skånske lov) uit de 14e eeuw.

Dit boek bevat alle wetten die werden gebruikt in de oostelijke delen van Denemarken, wat in die tijd Skåne, Halland, Blekinge, en het eiland Bornholm waren. Het bevat ook enkele van de kerkelijke wetten en wat informatie over de vroege koningen van Denemarken.

Maar het is dit lied waar het boek het meest beroemd om is, en terecht. Het lied dat in dit boek is gevonden is niet alleen heel oud het zou veel ouder kunnen zijn dan uit de 14e eeuw. Niet alleen passen de tonen van dit lied opmerkelijk goed bij de bewaard gebleven panfluit die in York werd gevonden. De muzieknotaties zijn ook geschreven met runen, wat zeer ongebruikelijk is omdat alles wat rond 1150 CE met inkt werd geschreven, werd geschreven met behulp van het Romeinse alfabet.

De tekst van dit lied luidt als volgt: “Drømde mik en drøm i nat um silki ok ærlik pæl”

We weten zeker dat het eerste deel van de tekst “Drømde mik en drøm i nat” betekent “Ik droomde me een droom vannacht”, maar er zijn wat twijfels over wat het laatste deel van de tekst werkelijk betekent. Er zijn een paar verschillende interpretaties die het internet overspoelen, wat het laatste deel van het liedje zou kunnen betekenen, hier zijn er drie van.

Interpretatie één: “Drømte mig en drøm i nat om lighed og retfærdig dom”

Engels: “Ik droomde vannacht een droom over gelijkheid en een eerlijk oordeel”

Interpretatie twee: “Jeg drømte en drøm i nat, at jeg var klædt i silke og fornemt stof”

Engels: “Ik droomde vannacht dat ik gekleed was in zijde en sjieke stof.”

Interpretatie drie: “Jeg drømte en drøm i nat, at jeg var klædt i silke og i en fin pels”

Engels: “Ik droomde vannacht dat ik gekleed was in zijde en fijn bont”

Moderne Vikingmuziek

Heden ten dage zijn er nogal wat muziekgroepen die zich specialiseren in muziek uit ofwel de Vikingtijd ofwel de vroege middeleeuwen. Als u in dit soort muziek geïnteresseerd bent, zou ik u willen aanraden om eens te kijken naar Wardruna of Forndom en als u van heavy metal houdt, moet u eens kijken naar Amon Amarth. Maar de lijst van Viking muziek is vrij lang, en ik wed dat er nog bands zijn binnen dit muziekgenre waar je nog nooit van gehoord hebt.