ARYJCZYCY. Definicja terminu „Aryjczyk”. Nazwa „Aryjczycy” (OInd. āˊrya-, Ir. *arya- , w Old Pers. ariya-, Av. airiia-, etc.) to samookreślenie ludów starożytnych Indii i starożytnego Iranu, które posługiwały się językami aryjskimi, w odróżnieniu od „niearyjskich” ludów tych „aryjskich” krajów (por. OInd. an-āˊrya-, Av. an-airiia-, etc.), i żyje dalej w nazwach etnicznych takich jak Alan (Lat. Alani, NPers. Īrān, Oss. Ir i Iron. „Aryjczyk” jest więc w zasadzie pojęciem językowym, oznaczającym blisko spokrewnione języki indoaryjskie i irańskie (w tym Nūrestānī), które razem tworzą indoirańską lub aryjską gałąź indoeuropejskiej rodziny językowej, dzieląc rozwój językowy i kulturowy odrębny od pozostałych plemion IE. Użycie nazwy „aryjski”, modne zwłaszcza w XIX wieku, jako określenie całej indoeuropejskiej rodziny językowej, opierało się na błędnym założeniu, że sanskryt był najstarszym językiem IE. oraz na niemożliwym do obrony poglądzie (propagowanym głównie przez Adolphe’a Picteta), że nazwy Irlandii i Irlandczyków były etymologicznie związane z „aryjskimi”. (Dla irańskich atestów tego słowa, zobacz H. W. Bailey na Arya powyżej. O problemach etymologicznych zobacz również H. Siegert, „Zur Geschichte der Begriffe „Arier” und „arisch”,” Wörter und Sachen 22, N.F. 4, 1941/42, str. 73-99. M. Mayrhofer, Kurzgefasstes etymologisches Wörterbuch des Altindischen I, Heidelberg, 1956, s. 49, 52, 79; III, Heidelberg, 1976, s. 623, 633f.)
Język macierzysty aryjski. Wspólny przodek historycznych języków aryjskich lub indo-irańskich, zwany aryjskim językiem macierzystym lub Proto-Aryjczykiem, może być zrekonstruowany metodami historycznego językoznawstwa porównawczego. Grupa indyjska lub indoaryjska (zwłaszcza język wedyjski, język Wed), język awestański i staroperski wykazują pewne niezwykłe zbieżności, zwłaszcza w języku religijnym (można by przetłumaczyć całe zdania awestańskie słowo po słowie, zgodnie z prawami fonetyki, na poprawny język wedyjski). Przez porównanie (Starego) Indo-Aryjskiego z (Starym) językiem irańskim można zrekonstruować język Proto-Aryjski, który musi być zaliczony do najbardziej archaicznych spośród wszystkich języków IE. *a, e, o i *ā, ē, ō w Indo-Ir. *a i *ā odpowiednio (również w dyftongach), (2) rozwój IE. *ə w Indo-Ir. *i, (3) zmiana IE. *s po *i, u, r, k na Indo-Ir. *š (Ir. *š, OInd. ṣ), (4) gen. plur. końcówka *-nām w klasach vocalic stem, itd. Ponadto istnieją istotne zbieżności w słownictwie, zwłaszcza w dziedzinie religii i mitologii, w tym elementów morfologicznych, takich jak sufiksy i formacje rdzeniowe, oraz frazeologii. (Patrz Chr. Bartholomae, „Vorgeschichte der iranischen Sprachen”, w Geiger i Kuhn, Grundr. Ir. Phil. I/1, 1895-1901, str. 1-151. A. Erhart, Struktura indoíránských jazykûʷ , Brno, 1980.)
Aryjczycy w czasach prehistorycznych: ich przybycie do Indii i Iranu. Historia językowa oraz historia ich religii i kultury wskazują, że Aryjczycy (Indo-Irańczycy) musieli pierwotnie tworzyć jeden lud. Dopiero około początku II tysiąclecia p.n.e. ich jedność rozpadła się, gdy Indo-Aryjczycy i Irańczycy poszli oddzielnymi drogami.
Pierwsze pojawienie się Aryjczyków w historii to około połowy II tysiąclecia p.n.e. w imperium Hurrian w Mittani (w północnej Mezopotamii), gdzie Indo-Aryjczycy w tym czasie przynajmniej tworzyli dynastię arystokratyczną. Wydaje się, że poszczególne grupy Indo-Aryjczyków zamiast iść na wschód do Indii przyszły przez Iran do Żyznego Półksiężyca razem z Hurrianami, z którymi szybko się zasymilowały pod względem językowym i kulturowym. Tak więc ślady ich języka przetrwały tylko w kilku męskich nazwach osobowych (imiona królewskie, takie jak Artatama, Tušratta, Šattiwaza), imionach bogów i odezwach zawierających techniczne terminy związane z trenowaniem koni. Są one poświadczone w pismach klinowych z XV/XIV, a być może nawet XIII w. p.n.e. z imperium Mittani i z późniejszych państw syro-palestyńskich, na które imperium to miało wpływ polityczny i/lub kulturowy. (Zob. ostatnio M. Mayrhofer, „Welches Material aus dem Indo-Arischen von Mitanni verbleibt für eine selektive Darstellung?” Investigationes philologicae et comparativae. Gedenkschrift für Heinz Kronasser, Wiesbaden, 1982, s. 72-90; idem, „The Earliest Linguistic Traces of Aryans outside India and Iran”, Journal of the K. R. Cama Oriental Institute 50, 1983, s. 87-95).
Obecność Indo-Aryjczyków na Bliskim Wschodzie bynajmniej nie dowodzi teorii, że późniejsi Indo-Aryjczycy z Indii migrowali przez te skrajnie zachodnie kraje. Jeszcze mniej prawdopodobna jest teoria utrzymywana wcześniej przez P. Kretschmera i ostatnio przez O. N. Trubaczowa, że plemiona indoaryjskie osiedliły się kiedyś na wybrzeżu Morza Czarnego, ponieważ ich argumenty opierają się na niewiarygodnych i spekulatywnych etymologiach różnych nazw.
Także około połowy II tysiąclecia p.n.e., pierwsze Indo-Aryjczycy wydają się przenikać do północno-zachodnich Indii (Panjab i przyległych regionów) przez przełęcze gór Hindukusz, skąd rozprzestrzenili się dalej po pokonaniu wrogich grup ludów o nazwie Dāsa lub Dasyu w tekstach wedyjskich. Nie ma żadnych dowodów, dokumentalnych czy archeologicznych, dotyczących ich dróg na subkontynent indyjski i ich wcześniejszych siedlisk, ale możemy założyć, że przybyli w kilku falach imigrantów, którzy mówili nieco innymi dialektami. Tak więc najwcześniejsze grupy mogły jeszcze rozróżniać r i l (z IE. *r i *l, podczas gdy dialekty późniejszych grup Indo-Aryjczyków dzielą z (większością) Irańczyków koalescencję r i l w r.
Większość uczonych uważa Azję Środkową, tj. w przybliżeniu wschodnioirańskie stepy starożytnej Sogdiany, Chorazji i Baktrii oraz przyległy obszar na północ od nich (między dolną Wołgą a Kazachstanem) za pierwotne siedlisko koczowniczych Proto-Aryjczyków. Za tą teorią przemawiają dwa ważne fakty: (1) w przeciwieństwie do innych terytoriów irańskich, wydaje się, że w tym regionie nie ma żadnych wiarygodnych śladów niearyjskiej, tj. przedaryjskiej ludności, (2) kilka wschodnio-ir. nazw geograficznych poświadczonych zarówno w tekstach awestańskich, jak i staroperskich, występuje również w źródłach staroindoaryjskich, np. Av. Harōiuua-, Old Pers. Haraiva- „Areia”, por. OInd. Saráyu-, nazwa rzeki; Av. Haraxᵛaitī-, Old Pers. Harauvati- „Arachosia”, por. OInd. Sárasvatī-, nazwa rzeki, itd. Teorie dotyczące jeszcze wcześniejszych czasów oparte są na zbyt skąpych dowodach i nie muszą nas tu zatrzymywać.
Wydaje się, że Indo-Aryjczycy opuścili ojczyznę Proto-Aryjczyków około 2000 r. p.n.e.; według R. Ghirshman poszli w dwóch grupach: pierwsza dotarła do północnej Mezopotamii, druga przeszła między Pustynią Karakum i wielką Pustynią Centralną, Dašt-e Kavīr, przez Koppa Dāḡ do północnego Afganistanu, i przez Hindukusz do Indii.
Imigracja plemion irańskich na płaskowyż irański i przyległe obszary musi być datowana znacznie później niż Indo-Aryjczycy, zgodnie z powszechną opinią. The skąpy dowód historyczny i archeologiczny szczątek sugerować że ono wziąć miejsce przez sukcesja liczny (grupa) plemię, każdy plemię swój swój odmiana the Iranian język. Do najwcześniejszych grup należeli „zachodni” Irańczycy (Medowie i Persowie), których migrację umieszcza się na ogół pod koniec II tysiąclecia p.n.e. (XI lub nawet X w.). Jednak ich dokładne trasy są bardzo trudne do ustalenia. Istnieją dwie możliwości: (1) poszli na północ od Morza Kaspijskiego, przekroczyli Kaukaz i Wyżynę Armeńską, a następnie udali się na południowy wschód; (2) przybyli bezpośrednio ze stepów na północy lub północnym wschodzie, przekroczyli Dašt-e Kavīr, by zatrzymać się dopiero przy górach Zagros. Last najwyraźniej przyszedł „Wschodniej” Irańczyków, którzy w czasach historycznych zostały osiedlone w regionie rozciągającym się od Margiana i Bactria do Arachosia i Balūčestān.
The Medes są po raz pierwszy poświadczone w 836 pne w asyryjskiej inskrypcji króla Salmanasar III (który walczył przeciwko Mataí). Musieli osiedlić się w środkowym Iranie, zwłaszcza w regionie wokół Hamadān, gdzie kilka stanowisk archeologicznych, takich jak Godīn Tepe, Bābā Jān Tepe, Tepe Nūš-e Jān i Tepe Sialk zachowują dowody na ich istnienie. Persowie są po raz pierwszy poświadczeni kilka lat wcześniej (843 p.n.e., co jest datą pierwszych ostatecznych dowodów na irańskie osadnictwo w Iranie), pod nazwą Parsuaš (irańskie *Pārsva-). Najwyraźniej muszą być zlokalizowane na południe i zachód od jeziora Urmia. Przez następne dwa stulecia można następnie znaleźć sukcesję reflexes of the name-forms *Pārsva- and Pārsa-, który jest stopniowany chronologicznie, jak również lokalnie: Za czasów asyryjskiego króla Tiglathpilesera III regionu Parsuaš należy szukać prawdopodobnie bardziej na południowy wschód, w środkowym Zagros, zaś za czasów Sanheriba (691 p.n.e.) są oni sprzymierzeńcami Elamitów i mają być zlokalizowani w pobliżu gór Baḵtīārī. W 639 r. p.n.e. Assurbanipal zniszczył królestwo Elamitów i pomaszerował przeciwko Cyrusowi I, który, jak nam powiedziano, panował zarówno nad Parsumaš, jak i Anšan (tj, Tall-e Malīān, co oznacza, że do tego czasu Persowie prawie dotarli do swojego historycznego domu w Fārs.)
Bez względu na to, że musimy liczyć się z kilkoma plemionami o tej samej nazwie, dowody te można interpretować jako odzwierciedlające ruch Persów z północno-zachodniego Iranu do ich ostatecznego domu, dostarczając tym samym głównego argumentu za północno-zachodnią trasą inwazji. Z kolei argumenty przemawiające za północno-wschodnią (lub wschodnią) trasą inwazji, bezpośrednio ze stepów, z płaskim, otwartym krajem północno-wschodniego Iranu jako naturalną bramą dla koczowniczych najeźdźców, to (1) podobne migracje w późniejszych czasach, (2) dowody ceramiczne (np., T. Cuyler Young, Jr.; patrz bibliografia), (3) pokrewieństwa językowe między staroperskim (który w tradycyjnym ujęciu jest językiem południowo-zachodnio-irańskim) a północno-wschodnio-irańskim językiem sogdyjskim. Głównym zarzutem wobec tej hipotezy jest to, że dowody archeologiczne sugerują, że wschodni Irańczycy w Azji Środkowej pierwotnie pochodziły z płaskowyżu Iranu na zachodzie!
Dalsze teorie na temat tych różnych prehistorycznych migracji musi pozostać zgadywanie. Mogły one, np. przybrać kształt infiltracji mniejszych grup lub rzeczywistych ruchów masowych. Kilka kultur archeologicznych na stepach środkowoazjatyckich, które w ostatnich dziesięcioleciach zostały dokładnie zbadane przez archeologów radzieckich (zwłaszcza kultura Andronowa), może należeć do ludów indoeuropejskich. Jednak, czy kultura Andronovo lub inne są związane z Proto-Aryjczyków lub Proto-Iranians (lub niektórych konkretnych plemion irańskich) nie może być jeszcze ustalona.
Aryjska kultura i religia. Językowe podobieństwa między staroirańskimi tekstami, zwłaszcza zaratusztriańskimi Gāθās (najstarsza część Awesty), a staroindyjską Wedą (zwłaszcza jej najstarszą częścią, Rigvedą lub Ṛgvedasaṃhitā, są dość uderzające i znacznie bliższe niż między jakimikolwiek innymi dwoma staroindoeuropejskimi językami. Podobieństwa te dotyczą nie tylko fonologii, morfologii i pojedynczych słów, ale także związków i całych fraz (por. np, Vedic uttānáhastamánasā = Gathic Av. nəamŋhāustānazasta- „z rękami wyciągniętymi w czci”; Vedic hrdāˊ mánasā = Gathic Av. zərədāčā manaŋhāčā „z sercem i umysłem”). Słusznie podkreśla się, że takie korespondencje w zwrotach idiomatycznych świadczą nie tylko o pokrewieństwie językowym, ale także o wspólnocie duchowej i kulturowej. W szczególności B. Schlerath wykazał, jak wedyjski i awestański, gdy są porównywane, są w stanie wzajemnie się oświetlać, tak np, w swoich studiach nad OInd. kṣatrá-, Av. xšaθra-, Old Pers. xšaça- „panowanie, władanie, suwerenność” (Das Königtum im Rig- und Atharvaveda, Wiesbaden, 1960, s. 128-31) i OInd. ásu- Av. ahu- „życie” („Altindisch asu-, awestisch ahu- und ähnlich klingende Wörter”, Pratidānam. Indian, Iranian and Indo-European Studies Presented to F. B. J. Kuiper. The Hague and Paris, 1968, s. 142-53, zwłaszcza s. 152f.). Wspólne elementy poetyckiej frazeologii wedyjskiej i awestańskiej odziedziczone po Proto-Aryjczykach najsystematyczniej zebrane są w B. Schlerath, Awesta-Wörterbuch. Vorarbeiten II: Konkordanz, Wiesbaden, 1968, s. 148-64 (do uzupełnienia J. Duchesne-Guillemin, „L’étude de l’iranien ancien au vingtième siècle”, Kratylos 7, 1962, s. 1-44, zwłaszcza s. 33-36; Ē. Benveniste, „Phraséologie poétique de l’indo-iranien”, Mélanges d’indianisme à la mémoire de Louis Renou, Paris, 1968, s. 73-79).
Do wspólnych, odziedziczonych tradycji Indo-Aryjczyków i Irańczyków należy wspólna terminologia polityczna, społeczna, ekonomiczna i religijna, która jest niemal wyłączna dla tych języków. Wystarczy wspomnieć OInd. kṣatrá-, Av. xšaθra-, Old Pers. xšaça- „rządy, panowanie, suwerenność”; OInd. sénā-, Av. haēnā-, Old Pers. hainā- „(wroga) armia”; OInd. kṣétra- „majątek ziemski, ziemia”, Av. šōiθra- „zagroda” i charakterystyczny trójdzielny podział społeczeństwa ludzkiego na trzy grupy, jak w OInd. brāhmaṇá- „kapłan”, kṣatríya „wojownik”, i vaíśya- „klanowicz”; gathic Av. zaotar „kapłan”, nar- „człowiek, wojownik”, i vāstar- „pastuch”, ale Young Av. āθrauuan-/aθaurun- „kapłan”, raθaēštā „wojownik”, i vāstriia-fšuiiaṇt- „tuczący pastuch” (por. zwłaszcza Ē. Benveniste, „Traditions indo-iraniennes sur les classes sociales”, JA 230, 1938, s. 529-49).
Ponieważ większość dostępnych nam źródeł to teksty religijne, ich wspólna terminologia religijna (w najszerszym znaczeniu tego słowa) jest tym, co jest najlepiej znane z języków staroaryjskich. To wspólne dziedzictwo przejawia się m.in. w nazwach pojęć abstrakcyjnych, takich jak wiodące pojęcie religijno-filozoficzne Indo-Ir. *ṛta-, wedyjskie ṛtá-, Av. aša¡-, Old Pers. ṛta- „prawda, słuszność, boski porządek oparty na prawdzie”; lub terminy kultowe, takie jak wedyjskie yajñá-, Av. yasna- „ofiara” (Indo-Ir. *yaźna-, wedyjska mántra-, Av. mąθra- „wypowiedź kapłańska” (dosłownie: narzędzie myśli, tj. sformułowanej medytacji, Indo-Ir. *mantra-), lub tytuły kapłańskie wedyjskie hótar-, Av. zaotar- (Indo-Ir. *źhautar-) i wedyjskie átharvan-, Av. āθrauuan-/aθaurun-. Do panteonu Proto-Aryjczyków należeli bogowie o różnym charakterze, niektórzy symbolizujący aspekty natury lub siły przyrody (jak słońce, księżyc, woda, ogień, wiatr itp.), a niektórzy będący personifikacją lub deifikacją abstrakcyjnych idei (jak wedyjski Mitrá-, Av. Miθra-, Indo-Ir. *Mitra- „bóg traktat”, wywodzący się z indo-ir. appelative *mitra „pakt, traktat”). Kultowi bogowie to np. Ogień (wedyjskie Agní-, ale Av. Ātar-) i Indo-Ir. *Sauma-, Vedic Sóma-, Av. Haoma-, pierwotnie roślina, z której wyciskano odurzający napój. Zarówno ogień jak i Soma (etc.) odgrywają ważne role w ofierze i symbolizują aspekty samej ofiary. Również odziedziczony po Proto-Aryjczykach jest mitologiczny Pierwszy Człowiek, Yama, syn Vivasvanta (wedyjskie Yamá-, syn Vivásvanta; Av. Yima-, syn Vīuuaŋᵛhaṇt-), który panuje w królestwie zmarłych. Bliskie związki między najstarszymi językami i literaturami indoaryjskimi i irańskimi pociągają za sobą wreszcie konsekwencje metodologiczne. W rzeczywistości protoaryjskie terminy i idee religijne nie mogą być zrekonstruowane przez proste rzutowanie jedynie danych wedyjskich na okres protoaryjski; muszą być one również skonfrontowane z dowodami awestańskimi (por. przede wszystkim P. Thieme, „The „Aryan” Gods of the Mitanni Treaties”, JAOS 80, 1960, s. 301-17; oraz T. Burrow, „The Proto-Indoaryans”, JRAS, 1973, s. 123-40).
Nie można wątpić, że Aryjczycy posiadali tradycję poetycką (głównie poezję religijną uprawianą przez samych kapłanów) i język poetycki, którego stałe formuły i wzory metryczne przetrwały w literaturze wedyjskiej i irańskiej. Zresztą zarówno same Wedy, jak i Awesta zawierają aluzje do wcześniejszych hymnów i pieśniarzy, jak choćby odniesienia do dumy śpiewaka z tego, że wykonał pieśń „jak nigdy przedtem”, wedyjskie ápūrvyam, aw. apaourvīm „bez poprzedniej, tj. bez precedensu”. Dowody wskazują, że już w czasach Proto-Aryjskich istniały pieśni pochwalne z krótszymi, w zasadzie ośmiosylabowymi wersami, obok recytatywnej poezji gnomicznej z wersami w zasadzie hendecasylabowymi. Jednakże, w jakim stopniu mitologiczne tematy i motywy (jak np. legenda Yama) pochodzą z tego okresu, pozostaje kwestią otwartą.
Zobacz też Arya; Języki indo-irańskie.
Bibliografia:
K. Jettmar, „Zur Wanderungsgeschichte der Iranier”, Die Wiener Schule der Völkerkunde/The Vienna School of Ethnology, Horn-Wien, 1956, s. 327-48.
T. Cuyler Young, Jr, „The Iranian Migration into the Zagros”, Iran 5, 1967, s. 11-34.
D. Stronach, „Achaemenid Village I at Susa and the Persian Migration to Fars,” Iraq 36, 1974, pp. 239-48.
R. Ghirshman, L’Iran et la migration des Indo-aryens et des Iraniens, Leiden, 1977.
I. V. P’yankov, „K voprosu o putyakh proniknoveniya iranoyazychnykh plemyon v Perednyuyu Aziyu (O problemie sposobów przenikania plemion irańskich do zachodniej Azji),” Peredneaziĭskiĭ sbornik III, Moskwa, 1979, pp. 193-207.
Ètnicheskiye problemy istorii Tsentral’noĭ Azii v drevnosti (II tysyacheletiye do n.è.)/Ethnic Problems of the History of Central Asia in the Early Period (Second Millenium B.C.), Moscow, 1981 (zawiera szereg ważnych artykułów językoznawców i archeologów, m.in. autorstwa M.S. Asimova, B.G. Gafurova, V.I. Abaeva, E.E. Kuz’mina, B.A. Litvinskiĭ, È. A. Grantovskiĭ, B. i F. R. Allchin). Systematyczne, choć przestarzałe, traktowanie kultury i ojczyzny Proto-Aryjczyków zob. F. Spiegel, Die arische Periode und ihre Zustände, Leipzig, 1887.
Przydatne są również W. Geiger, Ostiranische Kultur im Altertum, Erlangen, 1882, oraz O. Schrader, „Aryan Religion,” w J. Hastings, ed., Encyclopaedia of Religion and Ethics II, 1909, s. 11-57.
(R. Schmitt)
Originally Published: 15 grudnia 1987
Ostatnio aktualizowany: August 16, 2011
Ten artykuł jest dostępny w druku.
Vol. II, Fasc. 7, pp. 684-687
.