HEJAZ (ar. Ḥijāz), region na północny zachód od dzisiejszej Arabii Saudyjskiej, od Zatoki 'Aqabah na północy do 'Asir na południu, wzdłuż Morza Czerwonego. Wąski pas wybrzeża (Tihāmah) jest suchą, jałową krainą, podczas gdy łańcuch górski (2100-2400 m i szczyty sięgające 3000 m) jest żyzny dzięki obfitym opadom. Ze względu na to, że jest to miejsce świętych miast islamu *Mekki i *Medinah, jest znaczący w arabskim i islamskim krajobrazie historycznym i politycznym. Nazwa Hijāz oznacza sekwestr, impoundment, oznaczając górski bar między morzem a zapleczem. Rozproszone oazy, czerpiące wodę ze źródeł i studni w pobliżu wadis, pozwalają na pewne osiadłe rolnictwo. Spośród tych oaz największe i najważniejsze są Medinah i *Khaybar. Zgodnie z legendą żydowskiego pochodzenia, ale zachowaną w pismach muzułmańskich, pierwsi Żydzi przybyli do Hijāz, kiedy Mojżesz wysłał armię, aby wypędzić Amalekitów z ziemi Yathrib (w czasie: Medinah). Według innej legendy, druga żydowska imigracja miała miejsce w 587 r. p.n.e. wraz ze zniszczeniem Pierwszej Świątyni. Żydzi osiedlili się wówczas w Wādī al-Qurā’, Taymā, Yathrib i Khaybar. Jednakże, na podstawie niedawno odkopanych dowodów epigraficznych, najwcześniejsze osadnictwo żydowskie w Ḥijāz datuje się na okres panowania Nabonidusa, syna Nabuchodonozora z Babilonu (VI w. p.n.e.). Nic nie wiadomo o czasach późniejszych, ale aramejskie i judeoarabskie inskrypcje w 'Ullā (biblijny Dedan) i Madā’in ṣālih (Ḥijrah) z końca III i początku IV w. p.n.e. świadczą o istnieniu w tym czasie żydowskich osad w Ḥijāz. Żydowscy mędrcy, tacy jak 'Anan b. Ḥiyya z Ḥijrah, są cytowani w Talmudzie (Yev. 116a). Wspólnoty te ściśle przestrzegały żydowskich przykazań praktycznych i były jeszcze bardziej drobiazgowe w kwestiach czystości i nieczystości.
Na początku VII w. p.n.e. w Yathrib żyły trzy plemiona żydowskie: Banū *Qaynuqa’, *Banū Naḍīr i Banū *Qurayẓa. Wszystkie trzy plemiona były bogate i potężne, a także bardziej cywilizowane niż Arabowie. Podczas gdy Arabowie byli rolnikami, Żydzi byli przedsiębiorcami przemysłu, biznesu i handlu w Arabii, i kontrolowali życie gospodarcze Yathrib. Dwa arabskie plemiona – Aws i Khazraj – były zadłużone u Żydów przez cały czas. Poza Yathrib, silnymi ośrodkami Żydów w Ḥijāz były Khaybar, Fadak i Wādī al-Qurā’ (Aylah, Maqnā, Tabūk). Ziemie w tych dolinach były najżyźniejsze w całej Arabii, a ich żydowscy kultywatorzy byli najlepszymi rolnikami w kraju. Co więcej, Arabowie osiedlający się wśród ludnych społeczności żydowskich Medinah, Taymā i Khaybar często przyjmowali judaizm.
Powstanie islamu stopniowo doprowadziło do całkowitego zniknięcia Żydów z Ḥijāz. Już w czasach *Muhammada trzy plemiona żydowskie w Yathrib zostały zniszczone, siłą nawrócone na islam lub wypędzone. Osada żydowska w Khaybar i Wādī al-Qurā’, których Mahomet uznał za ludzi chronionych, istniała jako ośrodki rolnicze co najmniej do XI w., o czym świadczą listy wysyłane przez nich do gaona w Iraku, dotyczące religijnych kwestii rolnictwa. Od tego czasu w Ḥijāz nie istniało żadne żydowskie osadnictwo. Tradycja islamska wymyśliła nawet *ḥadīth przypisywany Mahometowi, który przed śmiercią powiedział do swojej żony: „Nie będzie dwóch religii w Ḥijāz”. W nadchodzących dniach, od XVI do XVIII wieku, to powiedzenie byłoby głównym religijnym argumentem za wypędzeniem Żydów z Jemenu, opartym na twierdzeniu, że w tej kwestii Jemen powinien być określany jak Ḥijāz.
bibliografia:
Baron, Social2, 3 (1957), 60-80; H.Z. Hirschberg, Yisrael be-Arav (1946), indeks; I. Ben-Zvi, The Exiled and the Redeemed (1958), indeks; eis2, 3 (1969), 362-4; Y. Tobi, w: Ben 'Ever La-’Arav, 2 (2001), 17-60; idem, „The Orthography of the Pre-Saadianic Judaeo-Arabic Compared with the Orthography of the Inscriptions of Pre-Islamic Arabia,” in: Proceedings of the Seminar for Arabian Studies, 34 (2004), 343-49; G.D. Newby w jqr, 61, 214-21; idem., A History of the Jews in Arabia (1988); M. Lecker, Jews and Arabs in Preand Early Islamic Arabia (1998).
.