02.03.2020
De componist van “Mack the Knife” schreef een verbluffend scala aan muziek. Een brandpunt van de huidige Weill Renaissance is het festival in Dessau, dat dit jaar de nadruk legt op de categorie-tartende veelzijdigheid van de componist.
“Elk werk was een nieuw model, een nieuwe vorm, een nieuwe oplossing voor dramatische problemen,” schreef de componist Virgil Thomson in zijn overlijdensbericht voor Kurt Weill, die in 1950 kort na zijn 50e verjaardag aan een hartaanval overleed.
Thompsons woorden spreken over twee kenmerken van Kurt Weill: zijn vele stijlen en zijn zucht naar vernieuwing. De componist van The Threepenny Opera schreef ook een radiocantate, een volksmuziekopera en een schoolopera naast werken in gevestigde genres: een vioolconcert, kunstliederen, kamermuziek en nog veel meer.
In zijn 28e jaar viert het Kurt Weill Fest in Dessau, zijn geboortestad, de diversiteit van zijn muziek in 53 evenementen van 28 februari tot 15 maart. Het motto “What Are Borders?” verwijst naar Weills gedwongen emigratie uit Duitsland in 1933, maar ook naar het grensverleggende karakter van zijn werken.
Lees meer: Lang verloren lied uit Weimar-tijd Kurt Weill ontdekt in Berlijn
Kantor’s zoon en componist van musicals
Weill behoort tot de artiesten die wereldwijd een grotere status genieten dan in hun geboorteland.
Geboren op 2 maart 1900 als zoon van een cantor in een synagoge in Dessau, leerde Kurt Julian Weill het componistenvak in Berlijn bij de muzikale Renaissance man Ferruccio Busoni.
In de Roaring Twenties creëerden Kurt Weill en auteur Bertolt Brecht meesterwerken als The Threepenny Opera en Rise and Fall of the City of Mahagonny.
In 1933 ging de Joodse componist in ballingschap, eerst naar Parijs en later, met zijn vrouw, de zangeres Lotte Lenya, naar New York en werd genaturaliseerd tot staatsburger.
Weill’s verlangen om te assimileren in de Amerikaanse samenleving was compleet; hij weigerde om Duits te spreken, zelfs met zijn vrouw. Hij vestigde zich al snel als succesvol componist op Broadway en is de bron van melodieën als “Mack the Knife” en “September Song” die zelfs bekend zijn bij mensen die de componist niet kunnen noemen.
Uitverkopen aan Broadway?
Terwijl hij Weills verdiensten tijdens zijn tweede carrière als componist van Broadway-musicals als Street Scene, Lady in the Dark en One Touch of Venus erkende, hekelde de filosoof en musicoloog Theodor W. Adorno een gebrek aan authenticiteit in Weills late oeuvre. Hij beweerde dat Weill zich had losgemaakt van zijn wortels, zijn autonome creativiteit had opgeofferd aan de smaak van het publiek en zich in feite had uitverkocht aan de Amerikaanse theatermachinerie. “Hij veranderde vaker van stijl dan van land,” schreef een vroege biograaf – en dat was niet als een compliment bedoeld.
Het was juist zijn succes in zijn nieuwe vaderland dat Kurt Weill tot een twistpunt maakte in de Oude Wereld in de naoorlogse jaren, waar de avant-garde van de serieuze muziek hoogtij vierde – het grootst denkbare contrast met de musicals. Dat gold vooral in Duitsland, waar het onderscheid tussen serieuze en amusementsmuziek blijvend en hiërarchisch was.
De Kurt Weill Renaissance
Heden ten dage, 120 jaar na zijn geboorte en 70 jaar na zijn dood, is de situatie veranderd. “Ik denk dat er een opleving van Weill is,” vertelde Jan Henric Bogen, directeur van het Kurt Weill Fest in Dessau, aan DW. “Zijn Amerikaanse werken worden ook in Duitsland vaker opgevoerd. Werken als Street Scene en Der Silbersee zijn weer actueel.”
Een verklaring voor deze hernieuwde populariteit is zorgwekkend: “De werken zijn ontstaan in omstandigheden die zich vandaag de dag herhalen. We constateren een opleving van nationalisme en populisme – en kunnen ons om die redenen tegenwoordig sterker identificeren met de werken van Kurt Weill”, legt Bogen uit.
De geschiedenis herhaalt zich niet, maar het rijmt wel, luidt het gezegde. Weill verwerkte de swing en het ritme van de Amerikaanse dansmuziek in de Roaring Twenties in zijn eerdere werken in Duitsland en nam die ervaring mee toen hij emigreerde – waarmee hij niet alleen zichzelf opnieuw uitvond, maar ook een blijvende invloed had op Broadway. “Hij paste zich aan de omstandigheden aan, maar in de meest positieve zin,” zegt Jan Henric Bogen, “en vond er nieuwe inspiratiebronnen in. Dat maakt hem vandaag de dag zo interessant.”
Schrijven voor de tegenwoordige tijd
“Wat mijzelf betreft, ik schrijf voor vandaag. Ik geef geen moer om schrijven voor het nageslacht,” schreef de componist.
Niettemin is het nageslacht gefascineerd door Kurt Weill.
De opmaat tot het festival in zijn naam was een all-Weill gala met onder anderen de stertenor Rolando Villazon en een scala aan werken van Weill uit zijn tijd in Duitsland, Parijs en New York.
Drie weekenden later wordt het festival afgesloten met een optreden van het Moka Efti Orchestra, dat muziek maakt in de stijl van de Roaring Twenties – ook voor de succesvolle tv-serie Babylon Berlin.
Het festival verkent ook het thema grenzen en grensoverschrijding met uiteenlopende evenementen als een lezing door Afghaanse dichteressen, een Jiddische operette en uitgebreide uitvoeringen van de Weill-Brecht klassiekers The Threepenny Opera en Rise and Fall of the City of Mahagonny.
Een zoektocht naar waarheid, vrijheid en rechtvaardigheid
In 1936 schreef de componist: “Het toneel heeft vandaag de dag alleen bestaansrecht als het een zeldzamer niveau van waarheid nastreeft.” Dat verklaart mede de blijvende populariteit van Kurt Weill, omdat het wijst op het “klassieke” karakter van zijn kunst in de algemene zin van het woord. Net als deze vaak geciteerde uitspraak: “Ik heb nooit het verschil erkend tussen ‘serieuze’ en ‘lichte’ muziek. Er is alleen goede en slechte muziek.”
Een ander citaat van de Amerikaanse patriot die de Tweede Wereldoorlogcampagne tegen Duitsland steunde, kon niet ver verwijderd zijn van de retoriek van de huidige Amerikaanse regering: “Zij die hier komen op zoek naar de vrijheid, rechtvaardigheid, kansen en menselijke waardigheid die ze in hun eigen land missen, zijn al Amerikanen voordat ze komen.”
Rick Fulker