Hoe weinig u ook weet over de geschiedenis van de geneeskunde, u weet waarschijnlijk wel dat artsen vroeger nogal vreemde kuren voorschreven. Eeuwenlang vertrouwden zij op bloedingen, een middel dat gebaseerd was op het oude idee dat sommige ziekten werden veroorzaakt door een teveel aan bloed. Bloedzuigers, die al honderden jaren op grote schaal werden gebruikt, verwijderden slechts een theelepel bloed per toepassing, maar artsen namen soms drastischer maatregelen. Door een ader te openen (meestal in de arm) konden ze, als ze dat nodig achtten, meerdere liters tegelijk verwijderen.
Een apotheek: interieur. Aquarel van Lucy Pierce.
Dit bestand is afkomstig van Wellcome Images, een website die wordt beheerd door Wellcome Trust, een wereldwijde liefdadigheidsstichting gevestigd in het Verenigd Koninkrijk. Gelicentieerd onder de Creative Commons Naamsvermelding 4.0 Internationale licentie.
Als je het geluk had aan een grondige bloeding te ontsnappen, was het innemen van medicijnen vaak ook geen pretje. Veel voorgeschreven medicijnen bevatten zeer giftige kwik- en arseenverbindingen, terwijl natuurlijk voorkomende vergiften als dollekervel en dodelijke nachtschade ook niet meer weg te denken waren uit het medicijnkastje. Een deel dat voor het eerst werd gepubliceerd in 1618, de Pharmacopoeia Londinensis, biedt een fascinerend en gedetailleerd inzicht in wat in het Engeland van de zeventiende eeuw als ‘medicinaal’ werd beschouwd. Het is een uitgebreide lijst van remedies die vaak door artsen werden voorgeschreven en die de Londense apothekers dus allemaal in voorraad moesten hebben. Deze varieerden van kruiden en vruchten tot mineralen en tal van dierlijke producten.
De Pharmacopoeia is vandaag de dag tamelijk buitengewone lectuur, aangezien veel van de ‘geneesmiddelen’ die erin staan opgesomd verre van aangenaam zijn. Er staan vijf soorten urine in en veertien soorten bloed, maar ook speeksel, zweet en vet van verschillende dieren – o ja, en de “drollen van een gans, van een hond, van een geit, van duiven, van een stenen paard, van een hen, van zwaluwen, van mannen, van vrouwen, van muizen, van een pauw, van een varken en van een vaars”. Kunt u zich voorstellen hoe de gemiddelde apothekerswinkel moet hebben geroken?
Een apothekerswinkel in de zestiende eeuw, vintage gegraveerde illustratie. Magasin Pittoresque 1880.
Andere voorwerpen die men in de winkel kon aantreffen waren onder meer de penissen van herten en stieren, de longen van kikkers, gecastreerde katten, mieren en duizendpoten. De meest bizarre voorwerpen waren misschien wel afgedankte nagelknipjes (die werden gebruikt om braken uit te lokken), de schedels van mensen die een gewelddadige dood waren gestorven (een behandeling voor epilepsie), en mummiepoeder. En ja, dat betekent Egyptische mummie, die werd voorgeschreven voor een verscheidenheid van aandoeningen, waaronder astma, tuberculose en blauwe plekken. De Londense apotheker John Quincy, bijvoorbeeld, raadde de behandeling van blauwe plekken aan met een poeder met Armeense klei, rabarber en mummie – iets moeilijker te verkrijgen dan een tube ibuprofen gel vandaag de dag zou zijn.
Sommige van deze artikelen moeten angstaanjagend moeilijk te verkrijgen zijn geweest. Kippeneieren en ossenpoten leverden weinig problemen op, maar waar moest een apotheker in het Londen van de 17e eeuw in vredesnaam regelmatig leeuwenvet, neushoornhoorn of zwaluwhersenen vandaan halen? Verrassend genoeg was mummie goed verkrijgbaar als je de mensen kende die je het moest vragen: het echt goede spul werd regelmatig uit Egypte geïmporteerd – hoewel een goedkope imitatie thuis kon worden bereid door een stuk vlees in alcohol te dopen en het te roken als een ham. Net zo effectief als het echte spul, en een veel lekkerder broodbeleg.
Een apotheker zit in zijn winkel, materia medica te ordenen, omringd door parafernalia van zijn beroep. Gravure door Dr. Rock, ca.1750, naar W. Shakespeare.
Dit bestand is afkomstig van Wellcome Images, een website die wordt beheerd door Wellcome Trust, een wereldwijde liefdadigheidsstichting gevestigd in het Verenigd Koninkrijk. Gelicentieerd onder de Creative Commons Naamsvermelding 4.0 Internationale licentie.
Tot zover de vroegmoderne apotheek, maar hoe zit het met de spoedeisende hulp? Sommige van de behandelingen voor ernstig zieke patiënten waren, zo mogelijk, nog ongebruikelijker. Op een zomeravond in 1702 speelde de graaf van Kent een partijtje jeu de boules in Tunbridge Wells toen hij bewusteloos neerviel. Gelukkig was een vooraanstaande Londense arts, Charles Goodall, in de buurt en was hij binnen een paar minuten ter plaatse. Hij vond de graaf op de grond, schijndood, ‘zonder polsslag of adem, maar slechts een of twee kleine rateltjes in de keel, terwijl zijn ogen gesloten waren’. De tekenen waren onheilspellend, maar de dokter liet niets aan het toeval over bij zijn pogingen zijn patiënt te redden.
Eerst liet hij de graaf leegbloeden, waarbij hij iets meer dan een halve liter bloed uit zijn arm haalde. Daarna werd snuiftabak in zijn neusgaten gestoken en werd antimoonwijn, een giftig brouwsel om braken uit te lokken, in zijn keel gegoten. Het plan van de dokter, orthodox voor die tijd, was de graaf weer tot leven te wekken door een extreme reactie uit te lokken: niezen, hoesten of braken.
Deze maatregelen hadden geen succes, dus werd de ongelukkige patiënt naar binnen gedragen en nog meer bloed afgenomen. Vervolgens werd zijn hoofd kaalgeschoren en werd er een blaar – een pleister besmeerd met een scherpe bijtende stof – op geplaatst. De bedoeling was dat dit blaren zou uitlokken en zo eventuele gifstoffen uit het lichaam van de hertog zou dwingen. Vervolgens diende de vindingrijke arts verscheidene lepels duindoornsiroop toe, bedoeld om de ingewanden te legen. Toen dit bekend was geworden, verschenen er een aantal andere artsen in de kamer. Een van hen stelde voor om iets extremers te proberen, dus werd een koekenpan op het vuur gezet en gloeiend heet op het hoofd van de graaf aangebracht. Dit veroorzaakte niet de minste reactie, zodat verschillende aanwezigen concludeerden dat hun patiënt al dood was – en waarschijnlijk hadden ze gelijk.
Maar dr. Goodall was nog niet klaar om op te geven. Op verzoek van de dochter van de graaf werd zijn bewusteloze lichaam naar zijn eigen kamer gebracht en in een warm bed gestopt. De dokters gaven toen opdracht tabaksrook in zijn anus te blazen. Dit klinkt misschien excentriek, maar de techniek – bekend als Dutch fumigation – werd algemeen beschouwd als de meest effectieve manier van noodreanimatie. Deze keer had het echter geen zin. De artsen, die beseften dat hun taak waarschijnlijk hopeloos was, probeerden nog één laatste ding. De ingewanden van een vers geslacht schaap werden om de buik van de graaf gewikkeld – een wanhopige en door en door onaangename poging om hem op te warmen.
Alles bleek tevergeefs, en de artsen gaven uiteindelijk hun nederlaag toe. Aldus overleed deze grote en edele edelman, zeer betreurd door allen die zijne Lordship kenden’, schreef Dr. Goodall in een brief aan een vriend. Het is waarschijnlijk dat de graaf binnen een paar minuten na zijn ineenstorting overleed, mogelijk aan een hartaanval of beroerte. Maar in 1702, een eeuw vóór de uitvinding van de stethoscoop, was het vrijwel onmogelijk om er zeker van te zijn dat het hart van een patiënt was gestopt – dus reanimatiepogingen gingen vaak door totdat er geen twijfel meer mogelijk was dat ze echt dood waren.
Het is interessant om te zien hoezeer de geneeskunde in de loop van de achttiende eeuw veranderde: tegen 1800 waren vrijwel alle vreemde remedies die ik heb genoemd, in onbruik geraakt. Artsen begonnen stoffen voor te schrijven die wij als geneeskrachtig zouden herkennen in plaats van dassenvet of konijnenpootjes – en het idee om rook in de billen van een patiënt te blazen had zeker zijn langste tijd gehad.
Thomas Morris heeft zeventien jaar voor de BBC gewerkt en programma’s gemaakt voor Radio 4 en Radio 3. Vijf jaar lang was hij de producent van In Our Time, en daarvoor werkte hij aan Front Row, Open Book en The Film Programme. Zijn freelance journalistiek verscheen in publicaties als The Times, The Lancet en The Cricketer. In 2015 werd hij onderscheiden met een Royal Society of Literature Jerwood Award voor non-fictie. Hij woont in Londen.
Zijn hilarische boek ‘The Mystery of the Exploding Teeth and Other Curiosities from the History of Medicine’ schetst de evolutie van de moderne geneeskunde aan de hand van bizarre case reports. Nu verkrijgbaar.
