Literatura buddyjska w sanskrycie jest dużą i zróżnicowaną kategorią. Składa się ona zarówno z materiałów kanonicznych, jak i niekanonicznych, przy czym te ostatnie sięgają od anonimowych zbiorów narracyjnych i podręczników rytualnych poprzez traktaty techniczne, poezję i sztuki teatralne napisane przez znane osoby. W tej kategorii używane są dwa odrębne języki: Sanskryt i tzw. buddyjski sanskryt hybrydowy. Sanskryt jest starożytnym prestiżowym językiem kultury indyjskiej, znanym po raz pierwszy dzięki zbiorom hymnów zwanych Wedami, pochodzącym z drugiego tysiąclecia przed naszą erą, a następnie usystematyzowanym w gramatyce generatywnej przez Pāṇini (IV w. przed naszą erą). W bramińskiej religii hinduistycznej sanskryt jest postrzegany jako język naturalny, którym posługiwałaby się każda osoba, jeśli nie była uczona w dzieciństwie języka wernakularnego, i jako taki reprezentuje rzeczywistość lepiej niż zewnętrzne zjawiska postrzegane za pomocą zmysłów. Umiejętność komponowania w sanskrycie – wymagająca precyzyjnego opanowania jego złożonego systemu fleksyjnego, a w wersach zdolność do artystycznego odtwarzania różnorodnych wzorców metrycznych – była postrzegana jako uosobienie wykształconej cywilizacji. Buddyjski sanskryt hybrydowy (zwany dalej BHS) jest językiem tekstu zwanego MahĀvastu oraz większości sūtr MahĀyĀny, czyli dyskursów przypisywanych Buddzie. Jest on określany tą nazwą od czasu opublikowania słownika i gramatyki tego języka przez Franklina Edgertona, lecz był również nazywany „buddyjskim sanskrytem”, „mieszanym sanskrytem” oraz „dialektem gāthā” (odzwierciedlając fakt, że najczęściej występuje w wersach, gāthā, dyskursów Mahāyāny). Pochodzenie i natura BHS jest sporna, Edgerton woli postrzegać ją jako wynik niekompletnego procesu tłumaczenia na sanskryt materiałów pierwotnie skomponowanych w języku wernakularnym, prakrit. Nie była to formalna próba przekładu, ale stopniowy proces wpływu odzwierciedlający prestiż sanskrytu właściwego w szerszej społeczności (Edgerton, sect. 1.34). Teksty BHS różnią się charakterem, szczególnie stopniem, w jakim wykorzystują wernakularne formy gramatyczne. Późniejsze teksty BHS są rozpoznawane jako takie głównie dzięki słownictwu, a ich gramatyka jest standardowym, choć prostym, sanskrytem. W oczach tradycyjnie wykształconych paṇḍytów, a nawet niektórych zachodnich uczonych, BHS jawi się jako wysoce niepoprawny, wręcz barbarzyński język wymagający korekty. Praca nad zdefiniowaniem BHS trwa nadal, a teksty są na nowo redagowane z większą wrażliwością.
Literatura kanoniczna
Gdzie dla głównych szkół buddyjskich, kanon został zdefiniowany w kategoriach ekskluzywnej tripiṭaka, zarówno tradycje Mahāyāna jak i VajrayĀna wykorzystały bardziej elastyczną, inkluzywną koncepcję kanonu, która pozwoliła, obok tripiṭaka, na włączenie dużej liczby tekstów pretendujących do bycia buddhavacana, (słowo Buddhy). Wskazuje na to ich otwarcie frazą evaṃ mayā śrutaṃ („Tak słyszałem”), wskazując, że każdy tekst jest rozumiany jako wyrecytowany przez ucznia Buddy Ānandę podczas Pierwszego Soboru. Współczesne badania sytuują te teksty jako nowe, choć anonimowe kompozycje, których chronologia podąża za ewolucją odpowiednio Mahāyāny i Vajrayāny. Inkluzywność późniejszego buddyzmu indyjskiego w kwestii kanoniczności oznacza również, że trudno jest poznać dokładny całkowity zakres literatury. Kanon Pāli przez tradycję został ustalony od pierwszego wieku p.n.e., a dokładna zawartość jest dobrze znana, jak ujawniono w komentarzach z piątego wieku p.n.e. przypisywanych Buddhaghosie i innym. Nie ma porównywalnej jasności dla Mahāyāny czy Vajrayāny, i nawet teraz nie istnieje żaden wyczerpujący katalog dzieł dla żadnej z tych tradycji. Najbliższe temu są starożytne katalogi pism świętych chińskich i tybetańskich przetłumaczonych kanonów, z których żaden nie jest wyczerpujący. Ta sytuacja utrudnia pisanie z rozstrzygającym autorytetem o wielu aspektach tej literatury jako całości.
Ta sytuacja jest jeszcze bardziej skomplikowana w tym, że większa część kanonicznej literatury buddyjskiej w sanskrycie została utracona od czasu muzułmańskich deprawacji w północnych Indiach (XI-XII w. p.n.e.) i jest teraz znana tylko poprzez starożytne tłumaczenia na tybetański, chiński i inne języki. Wyjątki od tej reguły pochodzą z dwóch źródeł: archeologicznego lub antykwarycznego odzyskiwania starożytnych manuskryptów lub ich aktywnego zachowania poprzez kopiowanie w Nepalu. Wśród tych pierwszych na uwagę zasługują liczne manuskrypty odzyskane z oaz Azji Środkowej, mała biblioteka około pięćdziesięciu tekstów znaleziona w Gilgit w latach 30-tych XX wieku, fotografie Rāhula Sāṅkṛtyāyana wykonane w latach 30-tych XX wieku w Tybecie z bardzo wczesnych sanskryckich manuskryptów pierwotnie przetransportowanych tam w okresie średniowiecza w celu wspomagania prac translatorskich oraz odzyskanie w latach 90-tych XX wieku bardzo wczesnych manuskryptów z Afganistanu, takich jak te w kolekcji Martina Schøyena w Oslo (Braarvig). Typowe dla tej ostatniej kategorii z Nepalu są liczne manuskrypty dziewięciu tekstów kanonicznych zwanych navadharma (dziewięć nauk), wraz z szeroką gamą tantrycznych tekstów rytualnych. Większość buddyjskiej literatury sanskryckiej znanej dzisiaj została zachowana w Nepalu (Mitra).
Āgama kolekcje. Kolekcje āgama są funkcjonalnym odpowiednikiem nikayas z kanonu Pāli – istniały długie (dīrgha), średnie (madhyama), tematyczne (saṃyukta), przyrostowe (ekottara) i różne (kṣudraka) kolekcje w sanskrycie. Kolekcje āgama zawierają sanskryckie wersje wielu tekstów znalezionych w kolekcjach Pāli, i są rozumiane jako kanon śrāvaka wykorzystywany na subkontynencie indyjskim przez linie śrāvaka inne niż szkoła TheravĀda. Ogólnie rzecz biorąc, āgamy zawierały większą liczbę tekstów niż nikāyas i ułożyły je w innej kolejności. W przeciwieństwie do innej buddyjskiej literatury w sanskrycie, która nie ma paraleli ze śrāvaka, kategoria ta oferuje ogromny potencjał dla badań porównawczych w celu rozróżnienia idei i obaw szkół śrāvaka. Niestety, āgamy nie przetrwały w całości i są w dużej mierze znane dzięki ich tłumaczeniom na język chiński (Lamotte, str. 153 f.). Do niedawna jedynymi wyjątkami były pojedyncze sūtry – na przykład MahĀparinirvĀṆasŪtra (Waldschmidt) i fragmenty odzyskane z dawno opuszczonych buddyjskich miejsc w Azji Środkowej – ale to się zmieniło wraz z odkryciem w Afganistanie pod koniec lat 90-tych prawie kompletnego manuskryptu Dīrghāgamy, prawdopodobnie należącego do szkoły Mūlasarvāstivāda (Hartmann).
Vinaya i abhidharma. Chociaż istniało siedem kanonicznych tekstów abhidharmy w Sanskrycie należących do szkoły Sarvāstivāda, są one obecnie zagubione w ich oryginalnym języku. Sanskryckie zbiory vinaya radziły sobie lepiej, a dwa dzieła w szczególności zasługują na wzmiankę. Pierwszym z nich jest MŪlasarvĀstivĀdavinaya, która przetrwała w większości w pojedynczym manuskrypcie odkrytym w Gilgit. Ten masywny tekst jest kompilacją narracji i prawa precedensowego oferującą liczne wglądy w zainteresowania i realia życia monastycznego w średniowiecznych Indiach (Panglung). Z tym możemy porównać Mahāvastu, wspaniały zbiór narracji i lore zbudowany wokół biografii Buddy, który określa się jako należący do vinayi gałęzi Lokottaravāda szkoły MĀhĀsĀṂghika (Jones). To również zawiera interesujące i ważne paralele do materiału znalezionego w kanonie Pāli.
Mahāyāna. Mahāyāna sūtry tworzą zróżnicowany korpus literatury powstałej pomiędzy pierwszym wiekiem p.n.e. a piątym wiekiem p.n.e. Uważa się, że najwcześniejszymi przykładami są teksty doskonałości mądrości, Aṣṭasāhasrikā-prajñāpāramitā i Ratnaguṇasaṃcaya-gāthā, odpowiednio prozą i wierszem. Wyrażają one krytykę abhidharmy i nauki o prawdziwym istnieniu dharm i promują bodhisattwę jako idealnego buddystę. Podczas gdy wiele sūtr Mahāyāny jest obecnie znanych jedynie w tybetańskich i chińskich tłumaczeniach, jesteśmy dobrze obdarzeni manuskryptami navadharmy, która zawiera następujące sītry: Saddharmapuṇḍarīka (Lotus Sūtra), Aṣṭasāhasrikā-prajñāparamitā, LaṄkĀvatĀrasŪtra, Daśabhūmiśvara, Gaṇḍavyūha, Samādhirāja i SuvarṆaprabhĀsottamasŪtra; plus Lalitavistara, śrāvakayāna biografia Buddhy, która jest zbudowana wokół przewodników do głównych miejsc pielgrzymkowych z życia Buddhy (Foucher), oraz Guhyasamāja-tantra, dzieło Vajrayāny. Te teksty i inne wyrażają szereg doktrynalnych poglądów i wiele z nich było wśród tych uznawanych za autorytatywne, a więc eksplikowanych przez doktrynalne tradycje Mahāyāny, takie jak szkoła Madhyamaka i szkoła YogĀcĀra.
Vajrayāna. Od połowy pierwszego tysiąclecia c.e. do upadku instytucjonalnego Buddyzmu w Indiach w dwunastym wieku, zaczęły pojawiać się buddyjskie dzieła tantryczne, napisane w sanskrycie, wykorzystujące instrumentalną magię i rytuał do osiągnięcia określonych celów. Retrospektywnie zostały one przypisane do czterech klas: kriyā czyli tantry „działania”; caryā czyli tantry „postępowania”, zdominowane przez Mahāvairocanābhisaṃbodhi Tantra (Tantra o Doskonałym Przebudzeniu Mahā-Vairocany); tantry jogi lub „medytacyjne”, wśród których dominuje Sarvatathāgatattvasamgraha (Kompendium o istocie wszystkich Tathāgatów); oraz tantry anuttarayogi lub „najwyższej medytacji”, wśród których znajduje się Guhyasamaja Tantra (Tantra o Tajemnym Zgromadzeniu). Ostatnią tantrą skomponowaną w Indiach przed ostatecznym upadkiem tamtejszego buddyzmu instytucjonalnego była jedenastowieczna Kālacakra Tantra, główne dzieło dążące nie tylko do celów soteriologicznych, ale także oferujące obronę przed współczesną dominacją muzułmańską. Teksty w wyższych klasach tantry mają tendencję do asertywnego przedstawiania kobiecych reprezentacji ideału, stosowania antynomicznych praktyk (np. spożywanie zakazanych substancji, seksualne przekraczanie reguł klasztornych i granic kastowych) i, choć napisane w stosunkowo normalnym sanskrycie, używają sekretnego lub aluzyjnego słownictwa zwanego sandhyabhāṣā, w którym rzeczywiste odniesienia są ukryte przez eufemizmy i wyszukaną symbolikę. Pomniejszy przykład tego pojawia się w zdaniu otwierającym Guhyasamāja Tantrę, która rezygnuje ze znanej formuły i zamiast tego zapewnia, że Buddha wygłosił tantrę przebywając w „pochwie Wadżry Pani”, co jest rozumiane jako „przebywając w mądrości oświecenia.”
Komentarze. Całe to ciało kanonicznego materiału zainspirowało literaturę komentatorską, zwykle skomponowaną przez znane historyczne jednostki, chociaż i ta nie radziła sobie najlepiej i stosunkowo niewiele przetrwało w oryginalnym języku. Nie ma ostatecznego katalogu komentarzy sanskryckich, ale w odniesieniu do kanonu tybetańskiego oszacowano, że ze 120 komentarzy przetłumaczonych na tybetański, tylko dziewięćdziesiąt pozostaje aktualnych; biorąc pod uwagę duplikaty, oferują one komentarze tylko do trzydziestu czterech, lub 10 procent, sūtr istniejących w tym samym kanonie (Schoening). Komentarze są bardzo zróżnicowane pod względem długości, od pojedynczych foliałów do kilku tomów, a niektóre sūtry przyciągają znacznie więcej uwagi niż inne – SŪtra Serca, krótki tekst Doskonałości Mądrości, ma siedem komentarzy. Istnieją również podkomentarze do głównych komentarzy, Abhisamayālaṃkāra najwyraźniej zainspirowała coś ponad dwadzieścia.
Literatura niekanoniczna
Same materiały kanoniczne nie wyczerpują buddyjskiej literatury w sanskrycie. W rzeczywistości, większa część tej dziedziny składa się z materiałów niekanonicznych, które są jeszcze bardziej zróżnicowane niż ich kanoniczne odpowiedniki. W poniższym przeglądzie, zastosowane podkategorie nie są w żaden sposób wyłączne, łącząc się w niektórych przypadkach ze sobą i z materiałami kanonicznymi.
Narracja. Narracja jest, jeśli nie dominującym gatunkiem literatury buddyjskiej, i szczęśliwie wiele przykładów przetrwało do dnia dzisiejszego. Już przejrzana kanoniczna literatura jest pełna materiałów narracyjnych, które zostały zredagowane by uformować nowe kompilacje czystej narracji, takie jak AvadĀnaŚataka (Sto Opowieści o Uczynieniach) i DivyĀvadĀna (Boskie Opowieści o Uczynieniach), ta ostatnia prawdopodobnie zredagowana z Mūlasarvāstivāda-vinaya. Avadānaśataka zainspirowała następnie kolejne cykle wersyfikacyjnych przekładów zbiorów jej opowieści, które powstały prawdopodobnie w drugiej połowie pierwszego tysiąclecia przed Chrystusem. Teksty te, wyraźnie będące wynikiem wspólnej próby zrewidowania całej Avadānaśataki przez to, co prawdopodobnie było tradycją specjalistów w tego rodzaju literaturze narracyjnej, zostały określone mianem mālā (girlandy), i zazwyczaj wykorzystują historię ramową obejmującą dialog pomiędzy cesarzem AŚoką a mnichem o imieniu Upagupta (Strong).
Teksty rytualne. Nepalska społeczność zachowała mnóstwo rytualnych tekstów różnego rodzaju. Wiele z nich jest przekazywanych z indyjskich oryginałów i zawierają kompendia tekstów medytacyjnych dających wskazówki na temat wizualizacji i czczenia buddów, bodhisattwów i różnych figur tantrycznych, takich jak Sādhanamālā i Niṣpannayogāvalī. Istnieją również bardziej różnorodne kolekcje obejmujące szereg działań, takich jak budowanie klasztorów (np. Kriyāsaṃgraha).
Traktaty. Często przyciągające uwagę przed bardziej obszernymi materiałami narracyjnymi i rytualnymi, są ważne traktaty, śāstras, skompilowane przez znane jednostki historyczne w celu wyjaśnienia konkretnych stanowisk doktrynalnych, czasami doktryn wyrażonych w źródłach sūtra. Wśród nich powinniśmy zwrócić uwagę na encyklopedyczną AbhidharmakoŚabhĀṢya (Skarbiec Wyższej Nauki) Vasubandhu, która przedstawia przegląd doktryn Sarvāstivāda, które następnie krytykuje z punktu widzenia SautrĀntika w autokomentarzu. Niektóre traktaty oferują egzegezę prac wcześniejszych scholastyków; w ten sposób Prasannapadā CandrakĪrtiego jest efektywnie komentarzem do Mūlamadhyamakākarikā NĀgĀrjuny (Fundamentalne Wersety o Środkowej Drodze), oba będące kluczowymi autorytetami tekstowymi w egzegezie doktryny Madhyamaki. Dla kontrastu, Viṃśatikā i Triṃśikā (Dwadzieścia Wersetów i Trzydzieści Wersetów) Vasubandhu wyjaśniają doktrynę de novo. BodhicaryĀvatĀra ŚĀntidevy (Wprowadzenie do postępowania bodhisattwy) systematycznie nakreśla w sugestywnej poezji naturę praktyki bodhisattwy i jest przykładem przejścia do materiału, który w przeciwnym razie moglibyśmy sklasyfikować jako czysto poetycki (Crosby i Skilton).
Poezja i dramat. Czasami niezasłużenie przyciągają mniejszą uwagę wspaniałe dzieła o świadomie wysokich walorach literackich. Obejmują one AŚvaghoṢa z drugiego wieku c.e. Buddhacarita, wierszowaną biografię Buddy, i Saundarananda, najwcześniejsze przykłady sanskryckiej kāvya (wysokiej poezji), które przetrwały. Niestety utraciliśmy dramaty Aśvaghoṣa, które zawierały relację z nawróceń ŚĀriputry i MahĀmaudgalyĀyany, a znane są one obecnie jedynie dzięki fragmentom manuskryptów z Azji Środkowej. Podobne do nich są prozą i wierszem kāvya JĀtakamĀlĀ ĀryaŚŪra (czwarty wiek c.e.), retelling trzydziestu czterech historii jātaka w eleganckim stylu dworskim. Jego Pāramitāsamāsa (Kompendium Doskonałości) jest ważną paralelą do Bodhicaryāvatāry (Łąki) Śāntidevy. Innym ważnym dziełem jest Nāgananda Harṣa, króla z VII wieku, kompletny dramat, który opowiada historię bodhisattwy jako Jīmutavāhany. Ten ostatni jest godny uwagi, ponieważ jego autor nie był buddystą, co dzieli z Avadā-nakalpalatā, cyklem 108 buddyjskich opowieści opowiedzianych wierszem przez jedenastowiecznego kaszmirskiego poetę Kṣemendrę. Wszystkie te przykłady charakteryzują się przerabianiem istniejących narracji ze źródeł kanonicznych, ale to przejście może być również widoczne w eleganckich metrach kāvya czasami stosowanych w kompozycji niektórych literatur kanonicznych. Liczne oryginalne kompozycje w wierszu przetrwały głównie w tłumaczeniach. Często dotyczą one pochwał, nazywane są stotra (hymny), z których głównymi muszą być dzieła Mātṛceta (drugi wiek c.e.), z których dwa były zapamiętane przez wszystkich mnichów w Indiach, zgodnie z chińskim pielgrzymem Yijing (635-713).
Nepalska literatura buddyjska w sanskrycie. Podczas gdy skład literatury buddyjskiej wymarł w Indiach po muzułmańskich podbojach w XII w. p.n.e., kontynuowano ją w Nepalu, gdzie ciągłość kulturowa została zachowana i w rzeczywistości mocno wzmocniona przez uchodźców z buddyjskich ojczyzn w północno-wschodnich Indiach. Z późniejszej kompozycji w Nepalu są różne teksty pārājika, opisujące rytualne środki, dzięki którym można uniknąć negatywnych konsekwencji różnych rodzajów zabijania i demonstrujące hinduistyczno-buddyjski synkretyzm. O większej wartości literackiej jest siedem dużych kompozycji wierszowanych, które opowiadają materiały znane z indyjskich źródeł, takich jak Avadānaśataka i Mahāvastu, ale które również mocno zapożyczają z materiałów typu śāstra, takich jak Bodhicaryāvatāra. Obejmują one Svayambhū-purāṇa, Bhadrakalpāvadana, Vicitrakarṇikāvadāna, oraz Guṇakāraṇḍavyūha. Wszystkie one ponownie wykorzystują ramową historię Upagupty i Aśoki, znaną z indyjskich avadānamālās, ale uzupełniają ją o dalsze urządzenie ramowe z udziałem dwóch mnichów, Jināśrī i Jayaśrī. Te teksty również zawierają wartości nepalskiego buddyzmu, podczas gdy Svayambhūpurāṇa posuwa się tak daleko, że lokalizuje buddyjski święty krajobraz i mitologię w Nepalu.
Zobacz także:Āgama/Nikāya; Języki; Pāli, Buddhist Literature in
Bibliografia
Braarvig, Jens; Harrison, Paul; Hartmann, Jens-Uwe; Kazunobu Matsuda; and Sander, Lore; eds. Buddhist Manuscripts of the Schøyen Collection, 2 vols. Oslo: Hermes, 2000 i 2002.
Crosby, Henrietta Kate, and Skilton, Andrew, trans. The Bodhicaryāvatāra. Oxford: Oxford University Press, 1995.
Edgerton, Franklin. Buddhist Hybrid Sanskrit Grammar and Dictionary. New Haven, CT: Yale University Press, 1954.
Foucher, Alfred. La vie du Bouddha, d’après les textes et les monuments de l’Inde (1949). Paris: Maisonneuve, 1987.
Hartmann, Jens-Uwe. „Further Remarks on the New Manuscript of the Dīrghāgama.” Journal of the International College for Advanced Buddhist Studies 5 (2002): 98-117.
Hodge, Stephen, trans. The Mahā-Vairocana-Abhisambodhi Tantra: With Buddhaguhya’s Commentary. London: Routledge Curzon, 2003.
Jones, J. J., trans. The Mahāvastu, 3 vols. London: Luzac, 1949-1956.
Lamotte, Étienne. History of Indian Buddhism from the Origins to the Śaka Era (1958), tr. Sara Webb-Boin. Louvain, Belgia: Peeters Press, 1988.
Meadows, Carol. Ārya-Śūra’s Compendium of the Perfections: Text, Translation, and Analysis of the Pāramitāsamāsa. Bonn, Niemcy: Indica et Tibetica Verlag, 1986.
Mitra, Rajendralal. The Sanskrit Buddhist Literature of Nepal (1882). Delhi: Motilal Banarsidass, 1981.
Panglung, Jampa L. Die Erzälstoffe des Mūlasarvāstivada-Vinaya Analysiert auf grund der Tibetischen Übersetzung. Tokyo: Reiyukai Library, 1981.
Schoening, Jeffrey D. „Sūtra Commentaries in Tibetan Translation.” In Tibetan Literature: Studies in Genre, ed. José I. Cabezón i Roger R. Jackson. Ithaca, NY: Snow Lion, 1996.
Skorupski, Tadeusz. Kriyasamgraha: Kompendium rytuałów buddyjskich. Tring, UK: Institute of Buddhist Studies, 2002.
Strong, John. „The Buddhist Avadānists and the Elder Upagupta.” Mélanges chinois et bouddhiques 22 (1985): 862-881.
Waldschmidt, Ernst. Das Mahāparinirvāṇasūtra, 3 vols. Berlin: Akademie Verlag, 1950-1951.
.